در اصطلاح اهل شرع گفتگو کردن با حق تعالی، به نحو حاجت و درخواست حل مشکلات از درگاه او و یا به نحو مناجات و یاد صفات جلال و جمال ذات اقدس است(مشکینی،۱۳).
و در ارتباط با معنای اصطلاحی دعا التحفه السنیه می نویسد:
« دعا در اصطلاح شرعی روی آوردن به خدا و درخواست از خداوند با حالت تضرع و خضوع است و گاه تمجید و سپاس پروردگار نیز دعا گفته می شود،چه آدمی درکنار آن از خداوند طلب و درخواستی داشته باشد وچه هیچ حاجت و خواسته ای رابیان نکند» (فیض کاشانی،۲۵).
ابن منظور اصطلاحاً دعا و درخواست از خداوند را بر سه وجه می آورد:
۱- بیان یگانگی و ستایش خداوند ۲- درخواست آمرزش و رحمت ۳-در خواست بهره دنیوی به تمام این وجوه دعا گفته می شود(لسان العرب،۴/۳۵۹).
دعا و شناخت شرایط و مقدمات و الفاظ و قواعد و نتایج آن،دانش مستقلی است که شئون و اصول ویژه ای دارد،بلکه بالاترین و برترین علوم است زیرا دعا فی نفسه نزدیک شدن به پروردگار و شناخت خداوند است و اصل همان رابطه ای است که بین بنده و مولایش برقرار می شود(توسی،۳).
در معنای اصطلاحی«دعا» مخاطب فقط خداوند است و علاوه بر طلب و درخواست در گرفتاریها سپاس و ستایش در گشایش ها و نعمت های خداوند نیز دعا شمرده می شود(رشاد،۳۱۸).
بنابراین از مجموع تعاریف می توان نتیجه گیری کرد که دعا به خواندنی گفته می شود که به وسیله آن موجودی از خداوند متعال چیزی را بطلبد و درخواست نماید و منشاء دعا کردن نیاز است این نیاز است که آدمی را به سوی دعا می کشاند و او را به طرف درخواست از موجودی برتر و عالی تر سوق می دهد و در واقع نیازهای انسان موجب می شوند که آدمی برای برآورده کردن آنها به هر کار ممکن روی بیاورد و یکی از این کارها تقاضا و درخواست از کسی که بتواند آن نیازها را برآورده سازد و معلوم است که در این رابطه انسان همواره به بالاترین و مقتدرترین موجودی که می شناسد به او ایمان دارد و روی می آورد.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۱۳-۱) مفهوم دعا در کاربرد قرآنی:
«دعا»ومشتقات آن ۲۱۲ باردر معانی مختلف در قرآن کریم بکار رفته است(روحانی،۱/۴۲۶).
واژه دعا، در نوزده آیه،بیست بار در قرآن آمده است با بررسی واژه دعا در آیات با توجه به سبک وسیاق و فرهنگ قرآنی،کاربرد این واژه را می توان در معانی مختلف چون خواندن و طلب کردن چیزی و درخواست و… یافت.
بر اساس کتاب و شرح و تفسیر لغات قرآن،در اصل این واژه دارای معنی وسیعی است که در آیه ۴۹ فصّلت به معنای طلب کردن چیزی آمده است.
آیه می فرماید:« žw ãNt«ó¡o„ ß`»|¡RM}$# `ÏB Ïä!%tæߊ Ύöy‚ø۹$# »(فصلت/۴۹).
(انسان از درخواست خیر خسته نمی شود) و در آیه ۵۱ همین سوره می خوانیم: ولی هرگاه مختصر ناراحتی به او برسد تقاضای فراوان و دعای مستمر برای برطرف شدن آن می کند.« !#sŒÎ)ur $uZôJyè÷Rr& ’n?tã Ç`»|¡SM}$# uÚtôãr& $t«tRur ¾ÏmÎ۷ÏR$pg¿۲ #sŒÎ)ur çm¡¡tB •Ž¤³۹$# rä‹sù >ä!$tãߊ <ك̍tã </strong>» (فصلت/۵۱)، (و چون انسان را نعمت بخشیم روی برتابد و خود را کنار کشید، و چون آسیبی بدو رسد دست به دعای فراوان بردارد).<br/>و آقای قرشی در قاموس قرآن در خصوص مفهوم دعا در قرآن اظهار داشته اند:<br/>« در دعا به معنی خواندن و حاجت خواستن و استمداد و گاهی مطلق خواندن از آن منظور است مثل«ö<strong>Nn=sù óOèd÷ŠÌ“tƒ ü“Ïä!%tæߊ žwÎ) #Y‘#tÏù </strong>» (نوح/۶).<br/>دعوت من جز بر گریزشان نیافزود و گاهی مراد همان درخواست واستمداد است مثل«ß<strong>‰ôJysø۹$# ¬! “Ï%©!$# |=ydur ’Í< ’n?tã Ύy9Å۳ø۹$# Ÿ@‹Ïè»yJó™Î) t,»ysó™Î)ur 4 ¨bÎ) ’În1u‘ ßì‹ÏJ|¡s9 Ïä!$tã‘$!$# </strong>» (ابراهیم/۳۹) .<br/>(ستایش خدای را که در وقت پیری،اسماعیل و اسحاق را به من عطا کرد براستی پروردگار من شنونده ی دعاست) دَعْوَه نیز به معنی خواندن می باشد که آیات ۱۸۶ بقره و ۶۰ غافر این مطلب را بیان می کنند.<br/>«#sŒÎ)ur y7s9r’y™ “ÏŠ$t6Ïã ÓÍh_t㠒ÎoTÎ*sù ë=ƒÌs% ( Ü=‹Å_é& nouqôãyŠ Æí#¤$!$# #sŒÎ) Èb$tãyŠ ( (#qç۶‹ÉftGó¡uŠù=sù ’Í< (#qãZÏB÷sã‹ø۹ur ’Î۱ öNßg¯=yès9 šcr߉ä©ötƒ »(بقره/۱۸۶).<br/>(و چون بندگان من از تو درباره ی من بپرسند،همانا من[ به آنها] نزدیکم و دعای دعاکننده را وقتی که مرا بخواند پاسخ می دهم،پس آنها نیز دعوت مرا اجابت کنند و به من ایمان آورند باشد که راه یابند).<br/>«tA$s%ur ãNà۶š/u‘ þ’ÎTqãã÷Š$# ó=ÉftGó™r& ö/ä۳s9 4 »(غافر/۶۰)<br/>(پروردگارتان گفته است: مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم).<br/>از این دو آیه روشن می شود که هر کس خدا را بخواند حتماً خدا اجابت خواهد کرد و اینکه بیشتر دعاها به اجابت نمی رسند یا از آن است که اجابت آن صلاح بنده نیست و بنده نمی داند در این صورت دعا نیست که قبول شود بلکه نفرین است و یا اینکه اخلاص در دعا نیست چون خدا فرموده اذا دَعانی ـ اُدعونی تا انسان قطع از علایق مادی نکند و خدا را با اخلاص نخواند خدا را نخوانده است بلکه در حین دعوت به جاهای دیگر نیز تکیه نموده است وقتی که انسان خود را مضطر دید و از هر دری ناامید گردید و فقط به خدا روی آورد حتماً اجابت خواهد شد.«<strong> `¨Br& Ü=‹Ågä† §sÜôÒßJø۹$# #sŒÎ) çn%tæyŠ ß#ϱõ۳tƒur uäþq¡۹$# ö»(نمل/۶۲) ،( یا] کیست[ آن کس که در مانده را چون وی را بخواند – اجابت می کند ، و گرفتاری را برطرف می گرداند.) مراد از مضطر آن است که راه علاج را از هر بسته ببیند و کلمه مضطر روشنگر اخلاص در دعاست.
بنابراین مطلبی که نباید از نظر دور داشت تلاش بعد از دعا و در وقت دعا است بیشتر مردم فکر می کنند که اثر دعا باید «من حیث لا یحتسب» باشد و ما کاری نکنیم و دعا بطور خرق عادت و یا نزدیک به آن مستجاب باشد نه بلکه باید پس از دعا و درحین دعا تلاش کرد و در پی وسیله بود تا خدای سبحان مقصود را برآورد چنانکه در آیه۳۵ سوره مائده آمده«(#þqäótGö/$#ur Ïmø‹s9Î) s’s#‹Å™uqø۹$# » ( و به سوی او وسیله بجویید) گذشته از اینها اثر دعا نسبت به بنده ضروری و غیر قابل انفکاک است زیرا یادآوری خداوند و توجه به درگاه او و استمداد از کبربائیش سبب قرب است و این اثر پیوسته است(قرشی،۲/۲۴۵-۳۴۴).
و خداوند عزوجل در سوره اعراف آیه۵۵ طرز دعا خواندن و روش آن را آموزش داده است«(#qãã÷Š$# öNä۳­/u‘ %Y敎|Øn@ ºpuŠøÿäzur 4 ¼çm¯RÎ) Ÿw =Ïtä† šúïωtF÷èßJø۹$# » (پروردگار خود را آشکار و پنهان و با تضرع و زاری بخوانید(و تجاوز و بیداد نکنید) زیرا خداوند متجاوزان را دوست ندارد.) در این آیه مبارکه بندگان خود را امر به دعا کرده که باید دعا کنند و او را بخوانند(اُدْعُوا رَبَّکُمْ) اگر صیغه امر حقیقت در وجوب باشد در این صورت باید گفت دعا عبادتی است که باید آن را به قصد قربت مطلقه انجام داد بلکه بالاتر از آن یعنی نه تنها دعا یک عبادت است بلکه بر حسب برخی از روایات دعا مغز عبادت به شمارمی رود.(مجلسی،۹۳/۳۰۰) همانگونه که پیکر انسان ، بدون مخ ناپایدار است و بی ارزش، عبادت بدون دعا نیز نااستوارو بی ارزش خواهد بود و اما اگر صیغه امر حقیقت در وجوب نباشد در آن صورت دلالت بر مطلوبیت آن خواهد داشت که او را بخوانند و دعای درپیشگاه او را ترک ننمایند چنانکه در آیات دیگر نیز به استجاب و مطلوبیت آن اشاره شده است در همین سوره آیه ۵۶ می فرماید:« çnqãã÷Š$#ur $]ùöqyz $·èyJsÛur 4»،(و او را با بیم و امید بخوانید). و یا در سوره ی غافر آیه ۱۴ می فرماید:« (#qãã÷Š$$sù ©!$# šúüÅÁÎ=÷‚ãB çms9 tûïÏe$!$# öqs9ur on̍x. tbrãÏÿ»s3ø۹$# » (تنها خدا را بخوانید و دین را برای او خالص نمائید). و نیز در آیه ۶۰و۶۵ همین سوره و در بسیاری از آیات دیگر که خداوند بطور صریح یا اشاره از بندگان خواسته است او را بخوانند نه دیگری را که بر خلاف اخلاص و توحید است و نه اجازه داده است آن را ترک نمایند که بر خلاف اصل ایمان و اعتقاد خواهد بود بنابراین با توجه به آنچه اشاره گردید معلوم می شود که دعا یا واجب یا مستحب و یا حداقل مطلوب،مورد درخواست حضرت باری تعالی قرار گرفته است.
و همچنین در سوره هود در مورد درخواست نکردن چیزی را که نمی فهمد آمده است که نوح دعا کرد و از پروردگار خواست پسرش را از غرق شدن نجات دهد و به پروردگارش عرض کرد پروردگارا فرزندم از دودمان من است و وعده ی تو در مورد نجات دودمان من حق است و تو از همه ی حکم کنندگان برتری(پس فرزند مرا نجات ده).
خداوند به او فرمود: « ای نوح او از اهل تو نیست او فرد ناشایسته ای است پس آنچه را که از آن آگاهی نداشته باشم، اگر مرا نبخشی و بر من رحم نکنی حتماً از زیانکاران خواهم بود»(هود/۴۵-۴۶).
و در آیه ۱۱سوره اسرا می فرماید:« انسان در اثر شتابزدگی و نادانی، و در دعاهای خود بدی ها را از خدا درخواست می کند همانگونه که خوبی ها را طلب می نماید».
در مجموع از آیات فوق اینگونه استفاده می شود که انسان در اثر ناآگاهی به بسیاری از مسائل، و دراثرعجله و شتابزدگی به جای خیر و نیکی، بدی را از خدا طلب می کند با این وصف اگر بنا بود خداوند همه ی دعاهای بندگان را که از روی ناآگاهی و شتابزدگی درخواست می کنند مستجاب نماید می بایست عذاب بر همه نازل کند، و این از رحمت خدا دور است.
بر اساس گفتار لسان العرب دعا و درخواست از خداوند سبحان در قرآن کریم به صور مختلف آمده است از جمله ۱- طلب عفو ورحمت ۲- توحید و ثنای الهی ۳- خواستن بهره دنیایی
نامگذاری به دعا بدین جهت است که انسان دراین مورد کلام خویش را به«یا رحمن» «یا الله» «یا رب» آغاز می کند لازم به ذکر است که مفاهیم دیگری چون استعاذه ـ استغاثه و استعانت گرچه به نوعی معنای دعایی دارند لکن مدخل مستقلی است(ابن منظور،۱۴/۲۵۷).
و در دانشنامه ی قرآن و قرآن پژوهی نیز وجوه گوناگونی چون خواندن،دعا کردن و خواستن از خداوند متعال و صدازدن و استغاثه و یاری خواستن و درخواست کردن و …برای واژه دعا ذکر شده است.
در خاتمه بعد از بررسی کاربرد معنایی واژه دعا در آیات قرآنی درمی یابیم که مفهوم اولیه دعا خواندن است و مفهوم دعا و دعا کردن،خواستن از خداوند کاربرد بیشتر و نمود ویژه ای دارد.
۱۴-۱) واژگان مرتبط با واژه دعا:
همانطوری که اشاره شد دعا در قرآن کریم به معنای متعددی بکار رفته است که ۶ واژه در قرآن با دعا قریب المعنی هستند توضیح داده می شود.
۱-۱۴-۱) ندا:
ندا مصدر(نادی ینادی- مناداه) است در لغت به معنی خواندن و صدازدن است (طباطبایی،۱/۶۳۵).
ندا در اصطلاح به دعا با صدای بلند از صمیم قلب و با تمام وجود گفته می شود.
«النّداءِ فی الدُّعاءِِ هُو الدعاء اِلی اللهِ جَهْرًَ وَمِنْ صَمیم القَلبْ وَالجوارِحِ» (علاف،۲۶).
ندا بلند شدن صدا و ظهور آن است و گاهی فقط به صدا اطلاق می شود و اصل نداء از ندی به معنی رطوبت است و صوت را از آن جهت نداء گفته اند که هر کس رطوبت دهانش بیشتر باشد کلامش نیکوتر است(راغب اصفهانی،۱/۷۹۷).
طبرسی فرموده ندی الصوت یعنی صدا بسیار رفت ناداهُ نداء یعنی او را به بلندترین صدایش خواند(طبرسی،۷/۱۹۴).
از این مطالب روشن می شود که نداءخواندن با صدای بلند است ولی تدبّر در آیات قرآن نشان می دهد که رفع الصوت معتبر است و مطلق صدا نیست مثل آیه «(#÷ryŠ$tRur |=»ptõ¾r& Ïp¨Ypgø:$# br& íN»n=y™ öNä۳ø‹n=tæ۴»(اعراف/۴۶)ویا«(#÷ryŠ$tRur à۷Î=»yJ»tƒ ÇÙø)u‹Ï۹ $uZøŠn=tã y7•/u‘ ( tA$s% /ä۳¯RÎ) šcqèWÅ۳»¨B»(زخرف/۷۷) و همچنین سوره جمعه آیه۹ «$p#sŒÎ) š”ÏŠqçR Ío4qn=¢Á=Ï۹ …»
رفع الصوت ملحوظ است گرچه در بعضی از آیات می شود به معنی مطلق دعا و خواندن باشد مثل«øŒÎ) ۲”yŠ$tR ¼çm­/u‘ ¹ä!#y‰ÏR $wŠÏÿyz »(مریم/۳) که از خدا برای خود فرزندی خواست اگر مراد از ندا صدای بلند باشد.خفیاً به معنی مخفی بودن از مردم یعنی در خفا و خلوت خدا را ندا کرد در تفاسیر آمده که علت اینکه ندا گفته اند این است که زکریا در اثر احوال بد فرض کرده که از خدا دور شده لذا خدا را ندا کرده و طبرسی آن را دعا در نفس خویش گفته است اما المیزان احتمال اول را تأیید کرده و آیه«yltsƒmú ۴’n?tã ¾ÏmÏBöqs% z`ÏB É>#tósÏJø۹$# #»(مریم/۱۱) مؤید این مطلب است(طباطبایی،۱۴/۷).
۱-۱-۱۴-۱) ارتباط ندا با دعا:
از معانی ذکر شده بدست می آید که ندا در بعضی موارد همان دعا البته با صدای بلند است که در آن نوعی درخواست و طلب نهفته است و هم می تواند مقدمه دعا باشد،که شخص اول خدا را می خواند بعد خواسته های خود را بیان می کند.
۲-۱-۱۴-۱) فرق دعا و ندا:
مرحوم طبرسی در فرق دعا و ندا می فرماید: