امپراطوری بریتانیا درآمد. تا اینکه در ۱۹۳۲م عراق رسما مستقل شد.
علی رغم بررسی های صورت گرفته و اطلاعات وسیعی که در مورد این کشور و شهرهای مختلف آن وجود دارد باز جای تحقیق بیشتری را با توجه به مسائل و موضوعات عدیده آن می طلبد .
عراق در لغت به معنای ساحل و کناره ی دریا و رودخانه است ، که این بلاد نیز واقع بر کرانه ی دجله و فرات می باشد و نیز گفته شده که این کلمه در اصل پارسی بوده و معرب ایراق = ایراگ = ایرج ( نام پسر فریدون و پادشاه ایران باستان ) می باشد . در ابتدا عراق از دو قسم تشکیل شده بود : یکی عراق عجم که خراسان و اصفهان داخل آن بوده و دیگری عراق عرب که همان سرزمین دجله و فرات که در میان و حوالی آن دوست . از سوی دیگر عراق را سواد نیز خوانده اند . هدف از پژوهش حاضر بررسی و پژوهش در شهرهای عراق عرب می باشد. بدین منظور شهرهای مهم و تاریخی عراق هم چون کربلا ، نجف ، بغداد ، کوفه ، بصره ، واسط مورد بررسی قرار خواهند گرفت . در این راستا سعی خواهد شد تا هریک از شهر ها از لحاظ تاریخی ، اجتماعی و سیاسی مورد بررسی قرار گیرد . از این رو ابتدا به بررسی وجه تسمیه و چگونگی روند شکل گیری آنها پرداخته خواهد شد سپس موقعیت جغرافیایی و تاریخی و ویژگی های موجود در هریک از این شهرها پرداخته می شود.
سئوالات :
سوالات اصلی:
۱ـ روند شکل گیری شهرهای سواد عراق در دو قرن اول هجری به چه نحو بوده است ؟
۲- جایگاه سیاسی ، تاریخی ، اجتماعی شهرهای عراق چگونه بوده است ؟
سوالات فرعی :
علل شکل گیری شهرهای عراق چه بوده است ؟
موقعیت جغرافیایی شهرهای عراق چگونه بوده است ؟
اهداف تحقیق :
به طور اهدافی که در این پژوهش دنبال می گردد شامل بررسی گذشته و تاریخ کشور استراتژیک عراق ، شناخت شهرهای مهم و تأثیرگذار این کشور که در سطور قبل دکر گردید می باشد.
روش کار:
روش کار این پایان نامه به صورت توصیفی – تحلیلی می باشد و روش گردآوری ، کتابخانه ای می باشد چراکه مورخین و دانشمندان در طول تاریخ اقدام به گردآوری اطلاعات و تألیف کتب مختلف از آثار و اتفاقات زمان خود کرده اند و ابزار گردآوری اطلاعات از طریق فیش برداری خواهد بود.
سوابق مربوطه:
کتب ، پژوهش ها و مقالات زیادی در مورد کشورهای اسلامی به ویژه کشور عراق نوشته شده است . به ویژه نوشته های مربوط به حوزه اقتصاد ، جغرافیا ، قومیت ، مذهب و مسائلی از این قبیل در میان این نوشته ها به وفور به چشم می خورد . در این زمینه می توان به کتب و آثاری هم چون نزهه القلوب نوشته حمدالله مستوفی ، الفتوح اثر ابن اعثم کوفی ، البلدان نوشته یعقوبی ، مسالک و ممالک کتاب معروف ابواسحق ابراهیم اصطخری ، مسالک و ممالک تألیف ابن خرداذبه ، الاوطان و البلدان ، الامصار و عجائب البلدان و الحیوان آثار فاخر ابو عثمان عمروبن بحر ( مشهور به جاحظ ) ، الروض المعطار فی خبر الاقطار نوشته محمدبن عبدالمنعم الحمیری ، جغرافیایی تاریخی سرزمین های اسلامی خلافت شرقی به نویسندگی لسترنج ، جغرافیای حافظ ابرو ، حدود العالم من المشرق الی المغرب تألیف ناشناس ( قرن۴ ق ) ، آثارالبلاد و اخبار العباد اثر قزوینی ، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم نوشته اصطخری ، صوره الارض ابن حوقل و…. اشاره کرد. در این پژوهش سعی خواهد شد با بهره گرفتن از کتب مذکور هریک از شهرهای مورد نظر مورد کنکاش و واکاوی قرار گیرد.
فصل دوم :
عراق
۲-۱وجه تسمیه عراق
این سرزمین را از آن روعراق گفته اند که از دیگر سرزمین های عربی پست تر و در نزدیکی دریاست (قائدان،۱۷).طبیعت جلگه پهناور بین النهرین را که فرات و دجله در آن جاری است دوقسمت نموده، قسمت شمالی که سرزمین قدیم آشور باشد بیشتر از مراتعی تشکیل یافته که جلگه ای سنگلاخی را پوشانده اند. قسمت جنوبی که بابل قدیم باشد سرزمینی حاصل خیز که خاکی رسوبی و نخیلاتی پربرکت دارد و نهرهائی که در آنجا کشیده شده آن سرزمین را سیراب می کند و به همین لحاظ مردم خاور زمین آن خطه را یکی از جنات اربعه دنیا می دانستند. عرب ها قسمت شمالی بین النهرین را جزیره و قسمت جنوبی را عراق می نامیدند (لسترنج،۲۶).
کلمه عراق را از « عراق القربه» گرفته اند؛ یعنی مشکی که پایین آن سوراخ است ( یاقوت حموی ، معجم البلدان ، ۴/۹۴ ) .همچنین گفته می شود « عراق القربه » به معنای مهره هایی است که در پایین مشک آب می آویزند ( قلقشندی ، ۴۳). نیز گفته اند« عراق» جمع «عرق» است؛ به معنای « ساحل دریا» و منظور ازآن ، ساحل دجله و فرات است که به هنگام مد به سطح دریا می سد وبه آن وصل می شود. برخی دیگر معتقدند که از « عروق الشجر» ( ریشه های درخت ) گرفته شده است( یاقوت حموی، معجم البلدان ، ۴/۹۴).گفته شده است که این کلمه در اصل پارسی بوده و معرّب « ایراق » = « ایراگ » = « ایرج » نام پسر فریدون و پادشاه ایران باستان می باشد ( سجادی ، ۱۱/۱۸۹ ). همچنین گفته می شود : « عراق در فارسی قدیم سورستان نام داشته است » ( مصاحب ، ۲/ ۱۷۰۲).
اساسا سرزمین رسوبی را اعراب سواد یعنی خاک سیاه می نامند و کلمه سواد رفته رفته بطوری استعمال شد که مفهوم آن با کلمه عراق یکی گردید، یعنی «سواد» و «عراق» یک معنی داشت و عبارت بود از تمام سرزمین بابل .عراق به معنی صخره های کنار دریا و به معنی ساحل نیز آمده ولی معلوم نیست اصل این کلمه چه بوده ، شاید از اسم کهنه ای ماخذ شده باشد(لسترنج، ۲۶).
قدیمی ترین نامی که برای عراق کنونی به کار رفته «سومر» است که در هزاره پنجم تا سوم قبل از میلاد نام دولت و ملتی در جنوب عراق امروزی بوده است. پس از آن به ترتیب دولت های آکد در مرکز وجنوب، آشور در شمال و بابل در جنوبش تاسیس گردید که به همین دلیل بخش هایی از آن به نام های ممالک آکد، آشور وبابل معروف بوده است. به دلیل جاری بودن دجله و فرات، از گذشته به عراق « بین النهرین» می گفتند ( گلی زواره، ۵۳).

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

« رامپوری » می نویسد : « … بدانکه عراق دو هستند ، یکی عراق عجم ، که خراسان و اصفهان نیز داخل آن است و دیگری عراق عرب که ملک آن ، آن روی دجله ^[۱] است و بغداد داخل آن است … عراق عجم برکناره ی رود جیحون ^[۲] است و عراق عرب بر کنار دجله و فرات ( غیاث اللغات ، ۵۷۷).
اصل عراق در قدیم، زمین بابل را گویند؛ ودر عرب سیاه بنی سعدبن مالک وبنی مازان را عراق خوانند و همچنین در شهر اخمیم از بلاد مصر محله ای بزرگ است، آن را نیز عراق خوانند وآنچه از بلاد عجم آن را عراق خوانند و مقید کننده به عراق عجم، آن به طریق مجاز است به سبب آن که متصل است به زمین عراق؛ الا در کتبی که اصحاب این فن نوشته اند آن را بلاد جبال خوانند و دارالملک دیلمیان بوده است ( حافظ ابرو ،۲/۴۶). در « مسالک الممالک» آمده است که عراق عرب را دل ایران شهر خوانده اند (اصطخری،۷۹).
۲-۲ موقعیت جغرافیایی عراق
عراق در محدوده طول جغرافیایی ً۴۵ َ ۳۸ و ً ۴۵ َ ۴۸ شرقی و عرض جغرافیایی ً ۵۰ َ ۲۹ و ً ۱۵ َ ۳۷ شمالی قرار دارد واین موقعیت جغرافیایی آن را در منطقه معتدله شمالی قرار می دهد( محمدی همدانی ، ۱۵ ) . کشور عراق در جنوب غربی آسیا و منطقه ی خاورمیانه ، بر کناره ی شمال غربی خلیج فارس قرار دارد ( گلی زواره ، ۵۲ ). این کشوراز شمال به ترکیه و از شرق به ایران و از غرب به سوریه و اردن و از جنوب به عربستان سعودی و کویت و خلیج فارس محدود می شود که در این میان طول مرز آن با سوریه ۶۰۰ کیلومتر و با اردن۱۴۰ کیلومتر و با عربستان سعودی۸۱۲ کیلومتر و با کویت ۱۹۵ کیلومتر و با ترکیه ۳۳۷ کیلومتر وبا ایران ۱۳۰۰ کیلومتر می باشد. این کشور با خلیج فارس ۶۳ کیلومتر مرز دارد و دو بندر گاه فاو و ام القصر از بنادر تجاری این کشور محسوب می گردند و قسمت اعظم صادرات نفت عراق و واردات مایحتاج عراق از طریق بنادر این کشور در خلیج فارس تامین می گردد. مساحت عراق بالغ بر۴۳۸۳۱۷ کیلومتر مربع است ( همدانی، ۱۵).سرزمین عراق از دیگر سرزمین های عربی پست تر و در نزدیکی دریاست ( قائدان ،۱۷).
عراق مملکتی است مشهور، طول این مملکت از موصل تا عبادان و عرضش از قادسیه تا حلوان می باشد ( قزوینی، ۴۸۸). درازای دیار عراق از تکریت^[۳] تا بصره در کنار دریا ^[۴]۲۱ منزل و پهنای آن از کوفه تا بصره ۱۴ منزل راه می باشد.( صفی نژاد، ۷۹). سرحد بین عراق و جزیره در دوره های مختلف تغییر پیدا می کرد. جغرافی نویسان قدیم عرب حدی را که معین می کردند خطی بود که به طرف شمال از انبار واقع در ساحل فرات به تکریت واقع در ساحل دجله کشیده می شد و این دوشهر هر دو از توابع عراق بودند. ولی جغرافی نویسان بعد حد عراق و جزیره را خطی قرار دادند که از تکریت تقریبا به سمت باختر کشیده می شد وبدین ترتیب بسیاری از شهرهای ساحلی فرات را که در شمال انبار قرار داشت داخل در منطقه عراق نمودند. این خط از لحاظ جغرافیای طبیعی برای تفکیک عراق از جزیره طبیعی تر بنظر می رسد زیرا این خط فرات را زیر عانه در محلی که این شط به طرف جنوب خمیدگی بزرگی پیدا می کند قطع می نماید. اعراب این شط را که یفراش نام داشت ، الفرات نام دادند و تایگرس را دجله نامیدند ( لسترنج ،۲۷-۲۶).
« زمین عراق طولانی افتاده است از شمال به جنوب، و عرضش از مشرق به مغرب … اما به حسب طول وعرض که اصحاب تنجیم در زیجات ثبت کرده اند، بلادی که بر جانب شمال غرب است از بلاد عراق ، طول آن کمتر است و عرض بیشتر وآنچه برجانب شرق، جنوب است طول آن بیشتر است و عرض کمتر و طول دیار عراق از حدیثه گیرند تا عبادان ، و عرض از قادسیه تا حلوان. و بعضی گویند بلاد عراق آن است که بر هر دو طرف دجله است و دجله را نسبت به عراق گویند، مراد کوفه و بصره باشد» (حافظ ابرو،۲/۵۴).
مستوفی ، حدود عراق را تا بیابان نجد و دریای فارس و ولایت خوزستان و کردستان و دیار بکر پیوسته دانسته است و می نویسد : « طولش از تکریت تا عبادان صدوبیست و پنج فرسنگ، و عرض از عقبه حلوان تا قادسیه محاذی بیابان نجد هشتاد فرسنگ،مساحتش باشد ده هزار فرسنگ و در عهد خلافت عمر خطاب که عراق عرب را بر مسلمانان وقف فرمود به مساحت جریان آن اشارت کرد بعد از احتیاط به شش بار هزار هزار جریب بر آوردند وبدین حساب که ده هزار فرسنگ مساحت دارد.هر فرسنگی چهل هزار جریب می باشد و هر جریبی شصت گز در شصت گز ، چنانکه که این ده هزار فرسنگ چهارصد بار هزار هزار جریب باشد اما جهت آنکه این مساحت ده هزار فرسنگ از طول وعرض مستطیل راست اضلاع حاصل تواند شد، و این معنی در واقع صورت نبندد» ( مستوفی ،۶۷-۶۸). حافظ ابرو می نویسد : “هر کس خواهد بر تمام دور عراق بگردد ، از تکریت مثلا متوجه شرق شود مایل به جانب جنوب تا به سر من رای و دسکره و خانقین و حلوان و برشرقی بطایح ، بصره رود تا ابله و بصره و دریای فارس و عبادان بر دست چپ کند و متوجه مغرب شود مایل به شمال و بر غربی بطایح بگذرد و برود تا کوفه و حله وانبار و هیت تا تکریت که ابتدا کردیم و این مجموع تقریبا سیصد فرسخ باشد ” (حافظ ابرو،۲/۴۶).
عراق از نظر چهره زمین ساختی و ناهمواری ، چهار منطقه اصلی دارد؛ مناطق شمال شرقی کوهستانی است .عراق مرکزی وجنوبی، دشتی آبرفتی که از ته نشین شدن رسوبات دجله و فرات به وجود آمده است. در انتهای جنوبی این دشت زمین های با تلاقی وسیعی وجود دارد . در ادامه غربی ناحیه آبرفتی که بیش از نیمی از مساحت کشور عراق را در بر میگیرد بیابانی وجود دارد که امتداد آن به سوی سوریه ، اردن وعربستان سعودی کشیده شده است و به آن «بادیه الشام » می گویند ( گلی زواره ،۵۲).
سرزمین عراق به لحاظ جغرافیایی، شامل سه منطقه است:
۱- استپ و بیابان (در جنوب و غرب )
۲-زمین های پست و دشت های دجله و فرات (دیار بکر و آرارات )
۳- ناحیه های کوهستانی ( در شمال و شمال شرق) (قائدان، ۱۷).
به سبب موقعیت جغرافیایی، عراق سه نوع آب وهوا دارد: مناطق شمال شرقی که کوهستانی هستند و زمستان طولانی و تابستان معتدل دارند. ناحیه شرقی و جنوب شرقی با آب وهوایی ملایم . منطقه غربی و جنوب غربی که گرم وخشک است ( گلی زواره، ۵۳).
آب و هوای عراق قاره ای است زیرا که از اقیا نوس ها و دریا ها به دور است و از مشخصات این نوع آب وهوا در خشکی وگرمای هوا در تابستان و سرد بارانی بودن آن در زمستان است. در بیشتر مواقع سال عراق تحت تاثیر توده پرفشاری از باده های گرم و خشک طبقات بالای جو قرار دارد و حرکت این توده هوا در تابستان ها از شمال و شمال غربی می باشد. اما در فصل زمستان به علت وزش بادهای دیگر حرکت آن متغیر است ( قریشی ، ۲۲). دو رود دجله و فرات ، که از ترکیه سرچشمه می گیرد، طولانی ترین رود های عراق با ۱۸۵۱ و ۲۷۰۰ کیلومتر است و در شمال بصره به هم می پیوندد و پس از تشکیل شط العرب، که امروزه آن را « اروند رود» می نامند، و طی۱۹۰ کیلومتر به خلیج فارس می ریزد (قائدان،۱۸).
شهرهای مشهور عراق عبارتند از: بصره، ابله، کوفه، حیره، بغداد، کربلا، سامره ، مداین ، بابل، حلوان، قادسیه .
مقدسی ، عراق را به شش خوره و ناحیت بخش کرده است که : « در گذشته خوره ها جز این بودند که اکنون هستند مگر حلوان، ولی من همواره از آنچه مردم امروز برانند پیروی کرده ام و خوره وقصبه های کهن را شهر به شمار آورده ام. نام آن خوره ها قصبه آنها یکی است. نخستین خوره از سمت بادیه عرب کوفه است، سپس بصره، واسط، بغداد، حلوان، سپس سامرا است. شهر های کوفه: حمام ابن عمر، جامعین، سوار ، نیل، قادسیه، عین تمر هستند. شهر های بصره ، ابله، شق عثمان، زبان، بدران، بیان، نهر ملک، دبا، نهرالامیر، ابوخصیب، سلیمانان، عبادان^[۵]، مطوعه، قندل، مفتح، جعفریه، است. شهر های واسط: فم الصلح، در مکان، قراقبه، سیاده،باذبین^[۶]، سکر، طیب، قرقوب، قریه الرمل،نهر تیری، لهبان، بسامیه، اودسه است. شهر های بغداد: نهروان، بردان، کاره، دسکره، طراستان، هارونیه، جلولا، با جسری، با قبه^[۷]، اسکاف، بوهرز، کلواذی، درزیجان، مداین، گیل^[۸]، سیب، دیرالعاقول، نعمانیه، جرجرایا، جبل، نهر سابس، عبرتا، بابل، عبدسی، قصرهبیره، شهر های حلوان: خانقین، زبوجان، شلاشان، جامد، حر، بند نیجان است. شهر های سامرا: کرخ، عکبرا، دور، جامعین، بت، راذنان، قصر جص، جوی، ایوانا، بریقا، سندیه، راقفروبه، دمما، انبار، هیت، تکریت، سن (احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم ،۱۵۹-۱۵۸).
۲-۳ ترکیب مذهبی عراق
از لحاظ مذهبی ، عراق کشوری مسلمان است که اکثریت ساکنان آن پیرو آیین اسلام می باشند که به دو مذهب شیعه و اهل سنت تقسیم می شوند شیعیان در حدود ۶۰% و اهل سنت در حدود ۳۵% جمعیت عراق را تشکیل می دهند. مسیحیان عراق در حدود ۵/۳% و اقلیت های دیگر نظیر صائبه و یزیدیان مجموعا در حدود ۵/۱% جمعیت عراق را تشکیل می دهند (همدانی،۱۵). در عراق مجوس بسیار است ، اهل ذمه ی آنجا یهود و نصاریند . مذهب های بسیار نیز در آن پدید آمده است . در بغداد اکثریت با حنبلی ها و شیعه است . در آنجا مالکی و اشعری ، معتزلی ، نجاری نیز هست . مردم کوفه شیعه اند بجز کناسه که سنی اند . بیشتر اهل بصره قدری و شیعه و سپس حنبلی هستند . در بغداد غالیان هستند ( مقدسی ، ۱۷۷-۱۷۶ ).
۲-۴ تاریخ عراق
۲-۴-۱ پیش از اسلام
۱- سومری ها (…۴۵-…۲۳ ق.م):
در این دوره، ملت سومر در بخش جنوبی عراق و در دو سمت رود خانه های دجله و فرات سکونت داشته اند . این قوم دارای تمدن کشاورزی قابل توجهی بودند ( قریشی، ۲۷).
۲-اکدی ها ( ۲۳۵۰-۲۱۵۹ ق . م):
اکدی ها یکی از کهن ترین اقوام سامی بودند که در سرزمین بین النهرین سکونت گزیدند. آنان از دیر باز در کنار سومری ها ساکن بودند و عاقبت در سال ۲۳۵۰ قبل از میلاد موفق شدند که به وسیله سرگون اکدی قدرت را به دست آورده و امپراطوری وسیع خود را پایه گذاری کنند ( محمدی همدانی، ۱۰).
۳-عیلامی ها (۲۱۵۹-۱۸۹۴ ق.م):
عیلامی ها یکی از اقوام باستانی ساکن در کوهستان های شمال خوزستان بودند که پایتخت آنها شهر شوش دانیال بود. آنان مردمی دلیر و جنگجو بودند و بر اثرشجاعت و دلاوری های خود توانستند براکدی ها پیروز شده و شهر های بین النهرین را به تصرف خود در آوردند ( قریشی ، ۲۸).
۴-بابلی ها ( ۱۸۹۴-۱۵۹۴ ق. م ):