– صرفه جویی به مقیاس، اشتغال، کارایی، کاهش هزینه(با خرید مشترک- بازار یابی و فروش مشترک، تمرکز جغرافیایی و مزایای منابع طبیعی مناطق)؛

– خلاقیت و نوآوری با معیار های ایجاد و گسترش شرکت های جدید و گسترش تکنولوژی نوین؛

– ساختار چابک و کوچک خوشه؛

– رقابت متکی بر نوآوری.

ب- انواع صرفه های اقتصادی در خوشه ها

هر نوع صرفه اقتصادی با کاهش هزینه ی تولید همراه است و رقابت پذیری با کاهش هزینه ها رابطه­ای دو سویه دارد. هر چند عوامل متعددی در رقابت پذیری نقش دارند، ولی محوری ترین عنصر آن تولید با کمترین هزینه است. خوشه های صنعتی با تدارک انواع صرفه ها به کاهش هزینه ها کمک می‌کنند. برای تحقق این صرفه جوئی ها بنگاه های آن صنعت باید در کنار هم قرار گیرند. چند نوع عمده این صرفه جوئی ها که تشکل های خوشه ای امکان بهره برداری از آن ها را در بنگاه های عضو به وجود می ­آورند عبارتند از :

۱- صرفه های ناشی از نقل و انتقال؛

۲- صرفه های تولید در مواد واسطه؛

۳- صرفه های داخلی ناشی از مقیاس برای بنگاه؛

۴- صرفه های ناشی از شهرت؛

۵- صرفه های خارجی ناشی از مقیاس برای بنگاه ،اماداخلی برای صنعت؛

۶- صرفه های خارجی ناشی از مقیاس یا صرفه های شهری؛

۷- صرفه های ناشی از نیروی کار؛

۸- صرفه های ناشی از ارتباطات؛

۹- صرفه های ناشی از ارائه خدمات پشتیبانی؛

۱۰- صرفه های ناشی از وجود عوامل زیربنایی مکانی؛

۱۱- صرفه های ناشی از تسهیلات دولتی؛

۱۲- صرفه های ناشی از جریان اطلاعات؛

۱۳- صرفه های ناشی از شکل گیری فعالیت های مکمل.

هر کدام از عوامل فوق سهم مهمی در ایجاد توان رقابتی دارند. برای نمونه در صرفه های ناشی از مقیاس، در متوسط هزینه های تولید در بلند مدت که در اثر افزایش میزان تولید به وجود می‌آید؛ کاهش ایجاد می شود که به آن افزایش بازده در بلند مدت نیز گفته می شود(داغبندان، ۱۳۸۶). براین اساس با ایجاد این صرفه ها و وجود همزمان عنصر رقابت و همکاری، خوشه ها بار معنایی عباراتی چون صرفه­های اقتصادی بیرونی^[۳۱] ، پایین بودن هزینه های معاملاتی^[۳۲] و اقدام جمعی^[۳۳] را بر دوش می کشند که منجر به افزایش کارایی جمعی می شود.

ادبیات گسترده ای ‌در مورد نحوه شکل گیری انواع این صرفه ها وجود دارد که می‌تواند مورد توجه قرار گیرد و خوشه ها در شکل گیری این نوع صرفه ها نقش مهمی را بازی می‌کنند. با این حال عوامل داخلی زیر در موفقیت خوشه ها مهم شناخته شده است:

۱- شناسایی زمینه‌های تشکیل انجمن های همکاری و حمایت از آن ها؛

۲- تعهد به راهبرد تعریف شده شفاف؛

۳- پویایی در رقابت محلی؛

۴- روحیه کارآفرینی بالا؛

۵- تجارب تجاری خوب توسط بنگاه های منطقه؛

۶- دسترسی کافی به منابع مالی؛

۷- سرمایه گذاری پیوسته در یادگیری؛

۸- نهادهای علمی و تحقیقاتی توسعه یافته؛

۹- سرمایه اجتماعی بالا در خوشه(دین محمدی و همکاران، ۱۳۸۴).

ج- ابعاد اجتماعی خوشه ها

خوشه­های صنعتی اساساً در مناطقی شکل می­ گیرند که در آن فعالیت خاص سابقه ی تاریخی داشته باشد. به ­همین دلیل توسعه ی منطقه­ای با بهره گرفتن از الگوی توسعه خوشه­های صنعتی به­ دلیل تناسب با ساختارهای بومی اجتماعی و همگونی و هماهنگی با بافت­ها و ساختارهای نواحی، معمولاً با کمترین میزان از هزینه­ های اجتماعی همراه خواهد بود.

۱- سرمایه ی اجتماعی

در این رابطه، یکی از ابعاد اجتماعی مهم در خوشه ها، سرمایه ی اجتماعی است که عامل مهمی در بهبود سرریز دانش، بهره وری و اشتغال است. سرمایه ی اجتماعی می‌تواند ‌بر عوامل تولید یعنی سرمایه فیزیکی و انسانی، شاخص هزینه های معاملاتی، هزینه های پائین اثرگذار باشد(سرحدی و رحمانی، ۱۳۸۵). در ‌فصل‌نامه ی مددکاری اجتماعی، سرمایه اجتماعی را مجموعه دارایی هایی مانند منابع و سرمایه های انسانی، نهادها و سازمان های اجتماعی، خدمات اجتماعی و ارزش ها و کارکردهای جامعه ی مدنی تعریف می­ کند(‌فصل‌نامه مددکاری اجتماعی، شماره۱۴ و ۱۵). منابع سرمایه اجتماعی نیز عبارت از خانواده، آموزش، جامعه ی محلی، شرکت ها و جامعه مدنی و نهادهای بخش عمومی، جنسیت و ‌گروه‌های عمومی می‌باشد.

۲- شبکه های اجتماعی

یکی از نظریه ها حول سرمایه ی اجتماعی، وضعیت شبکه های اجتماعی و ارتباط متقابل بین اعضاء است. در این نظریه ها، شبکه های اجتماعی در خوشه بر دو نوع است:

۱- زنجیره شبکه ای^[۳۴]: که ارتباط متقابل افراد یک گروه خاص را تعریف و پشیتبانی می­ کند.

۲- زنجیره پل^[۳۵]: این نوع شبکه ها بین افراد متفاوت و البته با ماهیت کاری یکسان،. مانند ارتباط متقابل ایجاد می‌کند.

در این نوع تقسیم بندی، شبکه های اجتماعی در میان خوشه ها یا به صورت افقی است. به طوری که شرکت ها در طول یک فعالیت اقتصادی با هم همکاری می‌کنند(همانند تولیدکنندگان یک کالا در یک منطقه خاص)، یا همکاری بین آن ها به شکل تکمیلی در طول زنجیره تولید صورت می پذیرد که شبکه عمودی نامیده می­ شود. سرمایه ی اجتماعی در تعاملات گفته شده، ارزش هایی ایجاد می‌کند که ناشی از دانش، مشارکت و خطر کردن است. مکانسیم سنجش سرمایه اجتماعی، هویت، یگانگی و اعتماد است(اقتصاد سیاسی، شماره۱۱)، در این صورت لزوماًً سرمایه اجتماعی محدود به یک منطقه نبوده، بلکه مرزهای جغرافیایی وسیعی را می پوشاند.

‌بنابرین‏ شرط موفقیت خوشه ها، قرارگرفتن در دایره ی سرمایه اجتماعی با گسترش و تعریف عواملی از قبیل ارتباط متقابل (تعامل)، مشارکت، شبکه های اعتماد، حفظ یگانگی و هویت و… است. به طور کلی، سرمایه اجتماعی در یک خوشه را می توان به شیوه های زیر افزایش داد:

۱٫ برگزاری گرده همایی ها برای گفتگو میان ذینفعان خوشه با فعال سازی مجدد شبکه ها و اتحادیه ها و انجمن ها.

۲٫ حمایت از تلفیق نظرات از طریق اتحادیه ها و انجمن هایی که ذینفعان مختلف خوشه در آن عضویت دارند؛

۳٫ گسترش آگاهی ‌در مورد مزیت های فعالیت مشترک از طریق خوشه در بین ذینفعان؛

۴٫ توانمند نمودن خوشه ها و اجرای طرح های مشترک.

۳- اعتماد