« إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً»
«ما راه را به او نشان دادیم ،خواه شاکر باشد(و پذیرا گردد)یا کفران کند.
این آیه به سه مسائله مهم و سر نوشت ساز در زندگی انسان اشاره می کند:مسائله تکلیف،مسائله هدایت و مسائله آزادی و اختیار که لازم و ملزوم یکدیگر و مکمل یکدیگرند.(مکارم شیرازی، ج۲۵: ۳۳۷)
۲-برابری:برابری از جمله حقوقی است که خداوند متعال با خلقت انسان به او اعطا کرده است،اما بررسی متون دینی از وجود دو نوع برابری انسان حکایت دارد.برابری تکوینی و برابری تشریعی.
برابری تکوینی از آن رو برای انسان ثابت است که انسان ها در اصل آفرینش ،هیچ گونه تمایزی با یکدیگر ندارند.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

برابری تشریعی مربوط به جامعه دینی است ؛یعنی دین مبین اسلام ،یک سری حقوق و تکالیف را برای افراد جامعه دیندار در نظر گرفته است.(کلانتری، قاضوی، و انوریان اصل،۱۳۹۰: ۴۸)
امام علی (ع) در نامه ۵۳ نهج البلاغه به مالک اشتر می فرمایند:
«مردم دو دسته اند:دسته ای برادر دینی تو و دسته دیگر همانند تو در آفرینش می باشند»
قسمت اول این سخن برابری تشریعی و قسمت دوم برابری تکوینی را متذکر می شود.
۳- انتقاد پذیری:از بارزترین نمودهای فرهنگ انتقاد پذیری در یک جامعه،وجود آزادی بیان است.اسلام چنین حقی را در ابعاد مختلف اعتقادی ،اجتماعی ،صنفی و سیاسی در بالاترین سطح خود پذیرفته است.در قرآن کریم به مواردی از این دست پرداخته شده است که به نمونه هایی از آن اشاره می گردد.
الف-تمامی آیاتی که بر تفکر،تعقل،ارائه برهان و استدلال تکیه کرده اند ،به نوعی بیانگر آزادی بیان می باشند،مثلا آیاتی که از مخالفان می خواهد برای اثبات سخن خود دلیل اقامه کنند.مانند: آیه ۶۸ سوره نحل(همان:۵۰)
ب-فرمان قرآن به مناظره و مجادله نیکو دلیل دیگری بر آزادی بیان است
خداوندمتعال در آیه ۱۲۵ سوره نحل می فرماید:
«با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به [شیوه‏اى‏] که نیکوتر است مجادله نماى. در حقیقت، پروردگار تو به [حال‏] کسى که از راه او منحرف شده داناتر، و او به [حال‏] راه‏یافتگان [نیز] داناتر است‏»
در این آیه نخست خداوند می گوید:به وسیله حکمت به سوی راه پروردگارت دعوت کن(حکمت به معنی علم و دانش و منطق و استدلال است.)
سپس در دومین گام به وسیله اندرزهای نیکو(استفاده کردن از عواطف انسان ها)
گام سوم مناظره (بدیهی است مجادله و مناظره نیز هنگامی موثر می افتد که حق و عدالت و درستی و امانت و صدق و راستی برآن حکومت کند و از هر گونه توهین و تحقیر و خلافگویی و استکبار خالی باشد.(مکارم شیرازی، ۱۳۸۲،ج۱۱: ۴۵۶ -۴۵۵)
ج-توصیه قرآن به شنیدن سخن دیگران.مانند آیه ۱۷ زمر
هر سه اصل آزادی ،برابری و انتقاد پذیری در سه راه مشارکت اجتماعی در اسلام به بالاترین حد وجود دارد که به ترتیب شورا ، تعاون و نظارت اجتماعی مورد بررسی قرار می گیرد
۴.۲.۱.۱-شورا
واژه شورا از نظر لغوی از «شار العسل»به معنای بیرون آوردن عسل از کندو گرفته شده وبه همین دلیل به معنای استخراج،اعانه و کمک دانسته شده است.شورا به معنای تضارب آرای مختلف و جهت گیری نظرات مطرح شده در مورد یک قضیه وآزمون آنها از سوی صاحبان خردبرای رسیدن به نظر درست یا صحیح ترین و نیکوترین نظر تا بر اساس آن عمل شده،بهترین نتایج حاصل گردد.(میر احمدی،۱۳۸۴: ۲۹۱ -۲۹۰)
خداوند متعال در آیه ۳۸ سوره شوری می فرماید:
«وَ الَّذینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاهَ وَ أَمْرُهُمْ شُورى‏ بَیْنَهُمْ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُون‏»
«و کسانى که [نداى‏] پروردگارشان را پاسخ [مثبت‏] داده و نماز برپا کرده‏اند و کارشان در میانشان مشورت است و از آنچه روزیشان داده‏ایم انفاق مى‏کنند.»
از این آیه بعضی از نکات زیر به دست می آید:
-نظام اجتماعی مسلمانان ،متکی بر اصل شور و مشورت است
-اضافه«امر» به «هم»نشانگر آن است که امور اجتماعی و مربوط به همگان،مورد مشورت مسلمانان است.
-استبداد به رای و خود کامگی ،امری ناپسند و ناشایست برای جامعه دینی(هاشمی رفسنجانی و دیگران،ج ۱۶: ۴۲۰)
خداوند متعال نیز در آیه ۱۵۹ سوره آل عمران می فرماید:
«فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلین‏»
«پس به [برکتِ‏] رحمت الهى، با آنان نرمخو [و پُر مِهر] شدى، و اگر تندخو و سختدل بودى قطعاً از پیرامون تو پراکنده مى‏شدند. پس، از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه، و در کار[ها] با آنان مشورت کن، و چون تصمیم گرفتى بر خدا توکل کن، زیرا خداوند توکل‏کنندگان را دوست مى‏دارد.»
از این آیه بعضی از این نکات زیر به دست می آید:
-مشورت با مردم و شرکت دادن آنان در تصمیم گیری های اجتماعی،از وظایف رهبران جامعه اسلامی است.
-خطاهای گذشته مردم،نباید مانع از مشورت رهبران اسلامی با آنان باشد
-موظف بودن پیامبر (ص)یعنی برجسته ترین افراد بشر،به مشورت با مردم،دلیل ارزش و اهمیت والای مشورت است.(هاشمی رفسنجانی و دیگران، ۱۳۸۵ ،ج ۳: ۱۱۶)
زبان قرآن کریم در دو آیه بالا جمله خبری است و این وجه در بلاغت بالاترین شکل الزام آور است؛یعنی اینکه شورا یک امر قطعی است،در نتیجه نمی توان این کلام را بر استحباب حمل کرد؛یعنی هر گاه خواستی مشورت کن یا هر گاه حاکم خواست مشورت کند و هر گاه نخواست مشورت نکند.(میر احمدی،۱۳۸۴: ۳۱۷)
همچنین پیامبر اکرم (ص) فرمود:«احدی در کارهای خود مشورت نمی کند مگر اینکه به راه راست و مطلوب هدایت می شود.»(مکارم شیرازی،۱۳۸۲، ج۲۰: ۴۶۲)
۴.۲.۱.۲تعاون
«تعاون» به معنی یاری و پشتیبانی یکدیگر و همراهی ،مشارکت و همکاری در هر کاری است.در منطق اسلام مشارکت و همکاری همگانی در تحقق نیکی ها و ادامه ی حیات جامعه انسانی بسیار اثر گذار است.در دین اسلام به تکافل اهمیت بسیار داده شده است و تکافل^[۵۲] به معنای بر عهده داشتن امور یکدیگر و مسئوولیت مشترک در اداره امور و تضامن است.
خداوند متعال در آیه۲ سوره مائده می فرماید:
« .. وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ »
«یکدیگر را در نیکوکاری و تقوا کمک کنید نه بر گناه و ستمکاری و از خدا بترسید که عقاب خدا بسیار سخت است.»
از آیه فوق برخی از نکات زیر به دست می آید:
-لزوم تعاون و همکاری در انجام کارهای نیک وسیر به سوی تقوا و پرهیزگاری
– برقرارى مقررات الهى- اجتماعى در جامعه، مرهون تعاون و همکارى است.
-فرمان خداوند به تعاون در انجام کارهاى نیک پس از بیان مقررات اجتماعى- الهى (اوفوا بالعقود … لاتحلوا …)،رهنمودی برای پیاده کردن آن مقررات است.
-حرمت تعاون و همکارى در گناه و تجاوز
– تقوا، زمینه‏ساز همکارى در نیکیها، فراخوانى یکدیگر به تقواپیشگى و پرهیز از تعاون بر گناه و تجاوز است.
-جمله «اتَّقُوا اللَّهَ» پس از امر به تعاون در کارهاى نیک و نهى از همکارى در گناه، مى‏تواند اشاره به راهى جهت تحقق امر و نهى یاد شده باشد.
– تعدى و تجاوز حتى به دشمنان، تعاون در گناه و تجاوز و ترک همکارى در کارهاى نیک، حاکى از بى‏تقوایى است‏