مدل پنج عاملی شخصیت بر بینش های آیزنک و کتل و دیگران بنا شده است (مک کری، ۲۰۰۰). دو بعد اول همان هایی هستند که آیزنک مطرح ساخت. به علاوه صفات توافق پذیری و وظیفه شناسی (با وجدان بودن) دو جنبه عامل روان پریشی گرایی آیزنک هستند. افراد توافق ناپذیر از لحاظ روابط بین فردی سرد هستند و افرادی که از نظر وجدان ضعیف هستند قرار دادهای اجتماعی را رعایت نمی کنند. گشودگی به بعدی دلالت دارد که از خلاق بودن تخیلی تا مفید بودن گسترش می‌یابد. به علاوه تحلیل مرتبه ی دوم در آزمون ۱۶عاملی کتل به عوامل گسترده تری مشابه برخی از عوامل موجود در نظریه پنج عاملی منجر شد (کار، ۲۰۰۴، ترجمه ی پاشاشریفی و نجفی زند، ۱۳۹۱). هر عامل در مدل پنج عاملی از شش وجه تشکیل شده است (کاستا و مک کری، ۱۹۹۲). نمره های بالا در این وجوه را می توان نیرومندی های شخصی تلقی کرد.

جدول۲-۲: شش عامل شخصیت مک کری و کاستا و مؤلفه‌ های آن. برگرفته از مک کری و کاستا (۱۹۹۲، به نقل از کار، ۲۰۰۴، ترجمه ی پاشاشریفی و نجفی زند، ۱۳۸۵).

عامل مؤلفه‌ ها صفت مثبت مرتبط با آن

ثبات/ روان رنجورخویی N1 . جرئت/ اضطراب بی تنش

N2. آرامش/ خشم و اضطراب تحریک ناپذیر

N3. شادمانی/ افسردگی خرسند

N4 . احترام به خود مثبت/ خود هشیاری بدون خجالت

N5 . کنترل تکانش/ تکانش گری ثبات خلق

N6 . انعطاف/ آسیب پذیری مطمئن به خود

برون گرایی E1. خون گرمی مردم آمیز

E2. معاشرتی بودن اجتماعی

E3. جسارت پر قدرت

E4. فعالیت پر انرژی

E5. هیجان خواهی ماجراجو

E6. هیجان های مثبت مشتاق

گشودگی و تجربه O1. خیال بافی تخیلی

O2. زیبایی شناسی هنرمندی

O3. احساسات هیجان پذیر

O4. اعمال علایق گسترده

O5 . اندیشه ها کنجکاو

O6. ارزش ها غیر سنتی

توافق پذیری A1. اعتماد با گذشت

A2. رو راستی بی توقعی

A3. نوع دوستی خون گرم

A4. اطاعت بی لجاجت

A5. فروتنی نامتناظر

A6. نرم خویی همدل

باوجدان (وظیفه شناسی) C1. شایستگی کارآمد

C2. نظم و ترتیب سازمان یافته

C3. وظیفه شناسی دقیق

C4. تلاش برای پیشرفت کامل

C5. خود انضباطی ناتنیل

C6. ژرف اندیشی بی تکانشی

۲-۵-۵) پنج عامل بزرگ شخصیت

NEO- PI-R و فرم خلاصه شده آن یعنی NEO- FFI توسط مک کری و کاستا طی چند سال ( ۱۹۹۲ ، ۱۹۸۹و ۱۹۸۵) به منظور عملی کردن نظزیه پنج عاملی شخصیت ساخته شده و چهارچوبی از صفات اصلی شخصیت ارائه می‌دهد که در خلال چهار دهه ی گذشته بسط و گسترش یافته است. از آن جایی که این دو پژوهشگر در ابتدا بر سه عامل روان آزرده خویی، برون گرایی و پذیرا بودن تأکید داشتند، آزمون آن ها به «NEO» معروف گردید (مشکی، ۱۳۸۵، به نقل از دیگمن، ۱۹۹۰). هر یک از عوامل به وسیله ی گروهی از صفات مرتبط با یک دیگر تعریف شده اند که این صفات مرتبط با هم به عنوان صفات فرعی نامیده شده و مجموع این صفات، حیطه یک عامل را تشکیل می‌دهند.

جمع اندازه های این صفات، مقدار یک عامل را تشکیل می‌دهند. با توضیح وضع فرد در هر یک از عوامل پنج گانه می توان شرح جامعی را فراهم آورد که بتوان وضع عاطفی، اجتماعی، تجربی، نگرشی و انگیزشی فرد را مشخص سازد.مقیاس های حیطه آزمون NEO عوامل شخصیت را در این سطح اندازه می‌گیرد و مقیاس های صفات فرعی تحلیل گسترده تری ‌بر اساس اندازه های خالص صفات در داخل هریک از عوامل ارائه می‌دهد. برای داشتن درکی درست از ویژگی های شخصیت یک فرد با توجه به عوامل پنج گانه باید شناخت کاملی از این عوامل داشته باشیم، از این رو در ادامه به شرح مختصر هر یک از عوامل می پردازیم.

روان آزرده خویی (N)

از جمله ابعاد گسترده شخصیت، مقایسه ی سازگاری، ثبات عاطفی فرد، ناسازگاری و عصبیت یا روان آزرده خویی است. اگرچه متخصصان بالینی، بسیاری از انواع ناراحتی های هیجانی از ترس اجتماعی، افسردگی تهییجی تا کینه توزی را تفکیک کرده‌اند. اما بسیار ی از مطالعات در این زمینه جنبه‌های مورد بحث دیگری را نشان داده‌اند (کیا مهر، ۱۳۸۱، به نقل از مک کری و کاستا، ۱۹۹۲).

داشتن احساسات منفی هم چون ترس، غم، برانگیختگی، خشم، احساس گناه، احساس کلافگی دائمی و فراگیر مبنای مقیاس روان آزرده خویی را تشکیل می‌دهند، هرچند کهN در برگیرنده ی عناصری بیش از آسیب پذیری نسبت به بیماری های روان شناختی است.

از آن جا که هیجان های مخرب در سازگاری فرد و محیط تاثیر دارند، در زن ‌و مردی که دارای نمره های بالا در N باشند احتمال بیشتری وجود دارد که دارای باورهای غیر منطقی باشند قدرت کمتری در کنترل تکانه داشته باشند و درجه انطباق ضعیف تری با دیگران و شرایط فشار روانی را نشان می‌دهند (گروشی فرشی، ۱۳۸۰). افرادی که در شاخص روان نژندی یا روان آزرده خویی نمره های پایین دارند، از نظر عاطفی افراد باثباتی به شمار می‌روند. این افراد معمولا آرام، دارای خلقی یکنواخت و راحت بوده و به آسانی می‌توانند بدون برآشفتگی و مشکل دوره ی با موقعیت های بغرنج و فشار روانی روبرو شوند (حق شناس، ۱۳۸۵).

برون گرایی (E)

همان طور که می‌دانیم، برون گراها افراد ‌اجتماعی هستند، اما اجتماعی بودن فقط یکی از ویژگی های این افراد در شاخص برون گرایی آزمون NEO است. افزون بر دوستدار دیگران بودن و تمایل به شرکت در اجتماعات و مهمانی ها، این افراد در عمل قاطع، فعال و اهل گفتگو هستند.

این افراد هیجان و تحرک را دوست دارند و برآنند که به ‌واقعیت در اینده امیدوار باشند (مک کری، کاستا، هالند^[۱۳۰]، ۱۹۸۴). افراد درون گرا بیشتر خوددار و ‌مستقل‌اند تا پیروز، یکنواخت و فعالند تا تنبل و دیرجنب. وقتی گفته می شود این افراد ترجیح می‌دهند تنها باشند، شاید این گونه تصور شود که این افراد کمرو هستند. افراد برون گرا الزاماً از اضطراب های اجتماعی رنج نمی برند، گرچه در بین این افراد روحیه بسیار شاد و به ندرت افسرده دیده می شود. در مطالعات زیادی پیشرفت های مفهومی آنان نیز به اثبات رسیده است (گروسی فرشی، ۱۳۸۰، به نقل از مک کری و کاستا، ۱۹۹۸).

گشودگی نسبت به تجربه ( پذیرا ) (O)

به عنوان یک بعد اصلی شخصیت، پذیرا بودن تجربه بسیار کمتر از N و E شناخته شده است. عناصر پذیرا بودن (تصور فعال، حساسیت با زیبایی، توجه به احساسات درونی، تنوع طلبی، کنجکاوی ذهنی و استقلال در قضاوت) اغلب نقشی در نظریه ها و سنجش های شخصیت ایفا نموده اند اما به هم پیوستگی آن ها در یک حیطه وسیع و تشکیل عاملی از شخصیت به ندرت مطرح بوده است.

افراد منعطف (پذیرا) هم درباره ی دنیای درونی و هم دربار ه ی دنیای بیرونی کنجکاو هستندو زندگی آن ها از لحاظ تجربی غنی است. آن ها مایل به پذیرش عقاید جدید و ارزش های غیر متعارف بوده و بیشتر و عمیق تر از افراد غیر منعطف هیجان مثبت و منفی را تجربه می‌کنند. سایر مدل های پنج عامل اغلب این بعد را «عقل» نامیده اند.