۴-۲ تاریخچه موزه در ایران

در دربار پادشاهان و دیوان‏خانه های ایران، ‌اتاق‌هایی با عنوان “عتیقه خانه”، “عجیب خانه” یا مواردی شبیه به آن ها، برای حفظ آثار قدیمی و عجیب و غریب یا جواهرات و هدایای سلاطین و بزرگان جهان وجود داشته که می‏تواند نوعی “موزه سلطنتی” به شمار آید. با پایتخت شدن تهران و بنای قصرهای سلطنتی و حکومتی، اندک اندک در قصرهای فتحعلی شاه، نشانه های پدید آمدن غرفه‏ هایی برای نگهداری آثار گرانبها مشهود گردید.

نخستین موزه دولتی ایران، توسط ناصر‏الدین شاه قاجار تأسيس شد. او با هدف آشنایی با ملل اروپایی، سه بار به اروپا سفر کرد و بعد از بازگشت از نخستین سفر خود، در سال ۱۲۹۰ ه.ق تصمیم به ایجاد یک موزه خصوصی در ارگ سلطنتی گرفت. ناصر‏الدین شاه در آغاز یکی از تالارهای وسیع عمارت خروجی باغ گلستان را که بنای آن بین شمس العماره و گوشه شرقی باغ قرار داشت به موزه اختصاص داد.

محمد حسن خان صنیع‏الدوله، ملقب به اعتماد‏السلطنه از مقربان دربار ناصر‏الدین شاه و وزیر انطباعات وی بود. وی در سال ۱۲۹۰ درباره موزه چنین می‏نویسد: “موزه در اصطلاح اهالی فرنگ عبارت است از مکانی که مخزن آثار قدیمه، اشیاء بدیعه و نفایس و مستظرفات دنیا‌ است و از هر نوع تحفه و یادگاری که در آن مخزون و موضوع است…” در سال ۱۲۹۴ ه.ق در روزنامه ایران^[۱۵] می‏نویسد: “طرف راست این تالار اتاقها و تالارهایی است که در این اوقات مخصوص، موزه دولتی شده است. در این موزه بسیاری اسباب نفیس و گرانبها گذاشته شده و همه اسبابها را روی میزها و غیره به قاعده و درست چیده ‏اند.”

اما به نظر می‏رسد که این موزه در مقایسه با موزه های اروپا چندان مورد رضایت ناصر‏الدین شاه نبود. زیرا وی تصمیم گرفت که موزه جدیدی بسازد. در نتیجه دستور داد تا عمارت قدیمی سمت شمال باغ گلستان را خراب کردند و تالار موزه، سرسرا، ‌حوض‌خانه و ملحقات آن را ساختند. ساختمان بنای موزه جدید در سال ۱۲۹۳ ه.ق به اتمام رسید. این تالار بعدها به تالار سلام و تالار تاج‌گذاری مشهور گشت که در ضلع شمال غربی باغ گلستان قرار دارد .

اعتماد‏السلطنه درباره این موزه می‏نویسد: “موزه همایونی مشحون از جواهرات گرانبها، ظرایف، نفایس، اشیاء و آثار علمیه و مهمات حربیه قدیمه، آلات و ادوات متنوعه و مصنوعات ازمنه سفاله و تمثیل نگارنده های بی‏مثل روزگار و پرده های نقاشی‏های مشهور و حاصل صناعی کارخانه های معروف و ظروف چینی و بلورآلات، مسکوکات قدیمه با صدر سلاطین معظم ایران و غیره است.” از یادداشتها و نوشته های محمد حسن خان اعتماد‏السلطنه در روزنامه ایران، چنین بر‏‏می ‏آید که آرایش و تنظیم تالار موزه و چیدن اشیاء و نصب تابلوها، حدودا سه سال طول کشیده است.

در شماره ۲۹۰ روزنامه ایران و به تاریخ ۱۲۹۳ ه.ق چنین آمده است: “هر کس از جواهر گرانبها و اشیاء نفیسه قدیمه از قبیل ظروف و مسکوکات و اسلحه و پرده نقاشی و غیره داشته باشد به جهت اتاق موزه همایونی لازم است به دار‏الطباعه آورده و به صنیع‏الدوله بنمایاند که به قیمت عادلانه و عادله به جهت دیوان همایون اعلی ابتیاع خواهد شد.”

در سال ۱۳۱۶ شمسی بخش عمده‏ای از آثار این موزه به دستور رضا‏شاه به خزانه بانک ملی انتقال یافت.

بعد از عهد ناصری و در زمان مظفر‏الدین شاه، توجه محسوسی به معارف و علوم جدید مبذول می‏گشت؛ عمده دلیل این امر بازگشت دانش‏آموخته‏ هایی بودند که در دانشگاه های اروپایی تحصیل کرده و فارغ‏التحصیل شده بودند و به اصطلاح با مظاهر تمدن جدید آشنا شده بودند.

از جمله افراد تحصیلکرده در آلمان که پس از اتمام دوره تحصیلی خود به وطن بازگشت، مرتضی قلی هدایت ملقب به صنیع‏الدوله بود. وی در سال ۱۳۲۱ ه.ق به ایران بازگشت و در سال ۱۳۲۴ ه.ق به ریاست اولین مجلس شورای ملی ایران انتخاب شد. بعد از وی در سال ۱۳۲۷ ه.ق در کابینه اول سپهدار تنکابنی به وزارت معارف و اوقاف منصوب گردید. وی اولین کسی بود که در همان دوران به فکر ساماندهی به وضع کاوش‌های تاریخی در قالب ایجاد یک موزه و اداره‏ای به نام اداره کل عتیقات بود اما به مقصود خود نرسید. بعدها در زمان وزارت مرتضی خان ممتاز‏الملک و ابراهیم حکیمی در سال‌های ۱۲۹۵ و ۱۲۹۷ ه.ش اداره عتیقات یا باستان‏شناسی زیر نظر جلال‏الملک تأسيس شد. به دستور مرتضی خان ممتاز‏الملک و در سال ۱۲۹۵ ه.ش، موزه ملی یا موزه معارف در شمال مدرسه دار‏الفنون واقع در ضلع غربی خیابان ناصر خسرو تأسيس شد. این موزه دارای ۲۷۰ قلم شیئ بوده که ۱۵ قطعه مفرغ، ۱۵۸ قطعه کاشی و سفال و شیشه، ۹ عدد سکه و ۵۴ قبضه جنگ افزار، ۷ قطعه مهر، استخوان، سنگ، یک مجسمه گچی، ۵ لنگه در، ۸ قطعه مرقع و ۱۳ قطعه پارچه بود که به وسیله کارمندان اداره عتیقات جمع‏ آوری و همچنین تعدادی نیز توسط مردم اهدا شده بود. در زمان رضاشاه و بعد از خرید ساختمان‌های عمارت مسعودیه تهران، برای وزارت معارف، آثار موجود در موزه ملی را ‌به این عمارت منتقل نمودند. این آثار در سال‌های ۱۳۱۶-۱۳۱۵ ه.ش به ساختمان جدید ایران باستان منتقل گردید. (زاهدی و همکاران،۱۳۸۷).

۵-۲ دسته بندی موزه ها

موزه ها در اولین گام تأسيس خود فقط مجموعه‏ای از آثار هنری و تاریخی بودند که آن هم در معرض دید افرادی خاص قرار داشت. در واقع این موزه ها مجموعه یا کلکسیون‏های آثار مختلفی بودند که وحدت موضوعی یا مکانی در آن ها دیده نمی‏شد و صرفا جهت جمع‏ آوری اشیاء اهمیت داشت. اما با افزایش آثار، نیاز به توجه دقیق‏تر ‌به این مجموعه ها احساس شد. همزمان با این اتفاق شاخه های مختلف علوم نیز شکل گرفتند. در این مرحله موزه ها از شکل انباری جهت نگهداری آثار فاصله گرفتند، نگاه علمی‏تر به آن ها شد و موزه ‏داری معنای طبقه‏ بندی آثار رابه خود گرفت. از همین رو اگر پیش از این در یک موزه همه نوع آثاری یافت می‏ شد، در این مرحله موزه ها با تعریف علمی دسته بندی شدند و هر کدام به تناسب به شکل موضوعی طبقه‏ بندی شدند (حبیبی‏زاد، ۱۳۸۹).