۲-۱-۱- علم چیست؟

امروزه در زبان فارسی و عربی کلمه علم به دو معنای متفاوت به کار برده می شود و غفلت از این دو نوع کاربرد اغلب به غلط های بزرگ انجامیده است:

۱- معنای نخستین علم به معنای دانستن در برابر ندانستن است. در این معنا علم در برابر جهل است. به همه دانستنی­ها صرفنظر از نوع آن ها علم می‌گویند. مطابق این معنا اخلاق، ریاضیات، فقه، دستور زبان، مذهب، زیست شناسی و نجوم همه علم اند و هر کس یک یا چند رشته از آن ها را بداند عالم دانسته می شود.

۲- کلمه علم در معنای دوم منحصراًً به دانستنی هایی اطلاق می شود که از طریق تجربه مستقیم حسی به دست آمده باشد. علم در اینجا در برابر جهل قرار نمی گیرد بلکه در برابر همه دانستنی­ها قرار می‌گیرد که مستقیماً از آزمون حسی بر نمی خیزد. علم تجربی نوعی از انواع دانستنی­های بسیاری است که در اختیار بشر قرار دارد. رشد علم به معنای دوم عمدتاًً از آغاز دوره رنسانس به بعد است در حالی­که علم به معنای مطلق آگاهی (معنای اول)تولدش با تولد بشریت هم آغاز است.

بعضی علم را هر نوع آگاهی فرد از محیط و اطراف خود می دانند و بیان می‌کنند که علم محصول کنجکاوی انسان است. به عبارتی دیگر قدمت علم را با قدمت انسان یکی می دانند. به هر حال علم چه به معنای آگاهی انسان نسبت به محیط اطراف خود و چه به معنای دانستن در برابر ندانستن و یا دانستنی ها که از طریق تجربه مستقیم حسی به دست آمده باشد تعریف شود، زاییده حس کنجکاوی انسان و نیاز به دانستن است.

دانش تولید شده موجب پیشرفت و تعالی بشر است و دارایی دست یافته ای است که به هیچ دارنده ای تعلق ندارد و سرمایه میراث مشترک همه جوامع بشری است و لذا، طبیعی است که از انسانی به انسان دیگر و از کشوری به کشور دیگر انتقال می‌یابد. انجام این مهم مستلزم کار خلاق و تصمیم گیری سازنده در زمینه هایی همچون تشخیص نیاز انسان ها، شناخت منابع و هماهنگی و هم آوایی با آرمان های فرهنگی جامعه مورد نظر می‌باشد و همه این­ها، ضرورت ارزیابی ارزش­ها را ایجاب می‌کند (فقیه، ۱۳۷۹).

۲-۱-۱-۱- تحولات علم در ایران

تاریخچهّ تولید علم در ایران، به روزگاران کهن بر می‌گردد و با تاریخ کشور ما عمیقاً پیوند خورده است . در قرون و اعصار گذشته تاکنون در سرزمین ما به علم، عالم، دانش و معرفت توجه فراوانی شده است و مراکزی که از کتب و اسناد تاریخی نگهداری می کرده‌اند، دارای ویژگی­های بوده اند که امروزه همان ویژگی ها همچنان مورد توجه متخصصان قرار دارند.

از جنبه اعتقادی نیزدر دین اسلام، خواندن و نوشتن و به طور کلی علم و عالم از جایگاه بسیار رفیعی برخوردار است و مسائل علمی از صرف علم بودن خارج شده و در هاله ای از تقدس قرار می گیرند. به همین دلیل نیزعالم ازمنزلت وجایگاه معنوی والایی برخوردار است. علاوه بر آن، ایران از زمان­های بسیار دور جامعه ای دانایی محور بوده است و مردم عقل جمعی و اجماع را می پسندیده اند. این مطلب حتی از نام برخی آثار تاریخی مانند هگمتانه، «همه دانا» کاملاً مشهود است (کیانی هفت لنگ، ۱۳۹۰).

بررسی روند توسعه علم در ایران حکایت از این دارد که طی هفتصد سال (قرن دوم تا نهم هجری) علم در ایران رشد قابل توجهی داشته و دانشمندانی از آن بر خاسته اند که در عرصه علم، شهرت جهانی داشته اند (ابراهیمی، ۱۳۸۶).

با ایجاد مدرسه دارالفنون در دوره قاجار و بعدها با ایجاد دانشگاه تهران و دانشگاه های دیگر، رفته رفته تولیدات علمی افزایش یافت.در دوره پهلوی و در دهه ها ۴۰ و ۵۰ بعد از افزایش دانشگاه ها و دانشجویان نسبت به قبل پژوهش ها تکانی خورد به طوری که در سال ۱۳۵۴ تعداد مقالات پژوهشی کمتر از ۴۰۰ مقاله بوده و این رقم در سال ۱۳۵۷ نزدیک به ۷۰۰ مقاله رسیده است (منصوری، ۱۳۸۲). در سال های اوایل انقلاب چنان که طبیعی است تعداد مقالات کاهش یافته و در سال ۱۳۶۷( سال پایان جنگ) این رقم در حدود ۱۵۰ مقاله بوده است (داوری اردکانی، ۱۳۹۰).

به تدریج تعداد تولیدات علمی ایران افزایش یافت به طوری که در سال های اخیر رشد بسیار بالایی هم در سطح خاورمیانه و هم در سطح حتی اروپا داشته است. به گفته مهراد، محققان کشورمان با تولید بیش از ۱٫۳ درصد مستندات علمی دنیا در پایان پنجمین ماه از سال ۲۰۱۱ میلادی برای نخستین بار به رتبه بیست و یکم تولید علم جهان صعود کردند. وی با بیان این مطلب خاطرنشان کرد: با فاصله ای اندک از و که در رتبه های نوزدهم و بیستم تولید علم دنیا هستند قرار دارد و پیش از کشورهایی چون لهستان، دانمارک، اتریش، یونان، نروژ، پرتغال، فنلاند، سنگاپور، مکزیک، ایرلند، جمهوری چک و نیوزیلند در رتبه بیست و یکم تولید علم جهانی در پنج ماه اول سال جاری میلادی قرار گرفته است (مهراد،۱۳۹۰).

۲-۱-۱-۲- علم و فن آوری اطلاعاتی

فن آوری اطلاعات را به عنوان فن آوری های محاسباتی و ارتباطات راه دور که امکانات خودکار استفاده از اطلاعات را فراهم می‌کنند تعریف کرده‌اند (هیدس^[۱۰]، ۱۹۹۸ نقل در موحدی و عابسی، ۱۳۸۳). امروزه فن آوری اطلاعات در کنار مهندسی ژنتیک و دانش هوافضا، یکی از سه شاخه پیشرو و آینده ساز دانش و تمدن فردای بشر به شمار می رود (شوار و کیمبرلی، ۱۳۷۹). صاحب نظران از تغییرات بنیادی تری خبر می‌دهند که می‌تواند دوره ی زمانی حاضر را به اساسی ترین دوره گذار در تاریخ بشری تبدیل کند (فورستر^[۱۱]، ۲۰۰۰). در واقع، وسعت تلاقی امکانات بالقوه فن آوری اطلاعات و روند پیشرفت آن، نسبت به کاربردهای جاری آن از اهمیت بیشتری برخوردار است (فقیه، و سرافراز، ۱۳۷۲).

تبادل آزادانه اطلاعات که به کمک شبکه گسترده جهانی وب و دیگر فن آوری اطلاعاتی میسر شده است، همه چیزها، از تجارت جهانی گرفته تا برقراری ارتباط با دوستان و آشنایان را دگرگون ‌کرده‌است، پژوهش علمی به گسترش فن آوری های جدید و تولید داده و اطلاعاتی منجر می شود که وقتی با این فن آوری ها ترکیب می شود می‌تواند به طور کلی برای جامعه بسیار سودمند باشد (یونسکو^[۱۲]، ۱۳۸۴).