در نظریه کلونینجر سرشت به پاسخ‌های هیجانی خودکار بازمی‌گردد ، تا حدودی جنبه وراثتی دارد و در سراسر زندگی استوار می‌ماند. در مقابل، منش به خود پندارها و تفاوت‌های فردی در اهداف، ارزش‌ها و انتخاب‌های فرد و معنای تجربه او در زندگی برمی‌گردد. منش تا حدودی متأثر از یادگیری اجتماعی فرهنگی است و در طول زندگی رشد می‌کند .

هر یک از افراد سرشتی و منشی در یک دستگاه (شبکه ) تعاملی، جریان سازگاری و تطابق و تجربیات زندگی را راه‌اندازی و هدایت می‌کند. آمادگی ابتلا به اختلال‌های هیجانی و رفتاری از چگونگی عملکرد این دستگاه تعاملی اثر می‌پذیرد.

نوجویی

فردی که نمره بالا در نوجویی می‌آورد ، راغب فعالیت اکتشافی است. تحریک شدن را دوست دارد و با تحریک، هیجان‌زده می‌شود. همچنین در مقابل نظرات نو از خود هیجان نشان می‌دهد؛ یکنواختی را دوست ندارد و از آن خسته می‌شود .

میل به خلاقیت دارد، با اطلاعات اندک می‌تواند سریعاً تصمیم بگیرد؛ در ایجاد تغییر پافشاری می‌کند، مستعد حواس‌پرتی است، ولخرج و فعال است، به خطر کردن علاقه نشان می‌دهد، روال بسیار منظم را دوست ندارد.

در مقابل مردی که نمره کم می‌آورد، متمایل به تکرار تجربه های قبلی است، در مقابل تغییر مقاوم است ؛ منضبط است و کار برنامه‌ریزی شده را دوست دارد، تمرکز خوبی از خود نشان می‌دهد، محافظه‌کار و مقید است،صرفه‌جویی در وقت و پول و انرژی را می‌پسندد.

آسیب‌ پرهیزی

فردی که در آسیب پرهیزی نمره بالا می‌آورد، احتیاط کار، تنش زده و عصبی است؛ کم‌رو است و در انجام امور شک می‌کند ،به انتقاد و تنبیه حساس است، میل به دل نگران اندیشی و پیش‌بینی وقایع بد را دارد، سازگاری خوبی با تغییرات محیطی ندارد، در ملاقات با غریبه‌ها، راحت نیست خستگی پذیری بالایی دارد.

در مقابل، فردی که نمره آسیب پرهیزی پایین می‌آورد ، با دل و جرئت است، آسوده خاطر و خوش‌بین می‌کند، با غریبه‌ها راحت است، سرزنش و تویین انرژی او را نمی‌کاهد، دیر خسته می شود.

پاداش – وابستگی

ویژگی‌های کسی که در پاداش – وابستگی نمره بالا می‌آورد، بدین قرار است : رئوف ، صمیمی، گرایش به وابستگی و تعلق اجتماعی ، تمایل به پذیرفتن نظر دیگران، استعداد همدلی با دیگران، آماده برای بیان احساسات خود، احساس به طرد شدن و بی‌مهری ، خواهان تأیید دیگران، نیازمند تأیید دیگران،حساس به انتقاد .

اما ویژگی‌های کسانی که در این مقیاس نمره پایین می‌آورند بدین‌ترتیب است : سرد، بی توجه به حساسیت جمع و گروه، تمایل به رعایت فاصله با دیگران، جدی و منطقی، تکرو، اهل عمل، غیرحساس به احساسات دیگران، خوددار و محتاط، و غیر حساس به طرد و بی‌مهری دیگران.

پشتکار

نمره ‌بالا در این مقیاس نشان‌دهنده این صفات است، سخت‌کوشی، تداوم در عمل علی رغم فشارها، پیش‌قدم در انجام امور، عدم خستگی ورنجش در مقابل با انتقادات ، انطباق پذیر با شرایط پیش‌بینی نشده، و ‌چالش‌گر در در برابر سختی کار.

نمره پایین در این مقیاس نشان‌دهنده این ویژگی‌هاست : تطابق پذیری کم، آمادگی برای دلسردی در برابر سختی‌ها ‌و انتقادات، عدم تلاش برای گسترش و عمق بخشیدن به کارها .

خود- راهبری

کسی که در مقیاس خود- راهبری نمره بالا می‌آورد، هدفمند است، خود متکی و دارای اعتمادبه‌نفس است ، نسبت به نگرش و گرایش دیگران آگاهی دارد، می‌تواند نیازهای خود را به تأخیر بیندازد، جریان امور از وجود او متاثر می شود؛ برای مسائل همیشه راه حل ارائه می‌دهد، آمادگی دست و پنجه نرم کردن با شرایط سخت را دارد، و کارها را بر اساس اولویت‌های تعیین‌شده انجام می‌دهد.

در مقابل افرادی که نمره پایین در این مقیاس می‌آورند، بیشتر متکی به انگیزه های بیرونی هستند تا انگیزه های درونی ؛ برای کاستی‌های محیط، دیگران را مقصر می‌دانند؛ مسئولیت پذیر نیست، جهت‌گیری و هدفمندی روشنی در زندگی و کار ندارند ، گاه احساس بیهودگی به سراغ او می‌آید، اعتمادبه‌نفس پایین دارد، بر امور تأثیر زیادی ندارد، در جریان امور نسبت به هدف‌ها مردود می‌شود و در مقابل هوس‌ها سست است.

همکاری

کسی که در این مقیاس نمره بالایی می‌گیرد، دلسوز و حمایت کننده است؛ تمایل به همراهی و همگامی با گروه دارد، نیازهای دیگران را درک می‌کند؛ صبور و صمیمی است؛ پذیرایی افراد، صرف نظر از رفتار و نگرش آن ها‌ است؛ نسبت به دیگران هم حسی دارد؛ یاری رسان است و از خدمتگزاری دیگران لذت می‌برد، نظر و رفتار تند دیگران را برای مصالح گروه تحمل می‌کند؛ بی ریا و خالص است؛دارای اصول اخلاقی است در آن مقید است؛ و روحیه ای بخشنده دارد.

اما کسی که در این مقیاس نمره اندک می آورد، تمایل به کار گروهی ندارد؛ از فرصت ها سود می جوید، احساس دیگران چندان برایشان مهم نیست؛ تکروی می‌کند؛ رفتار صمیمانه ندارد؛ نمی تواند همدل دیگران باشد؛ در نظر دیگران خودپسند خودخواه جلوه می‌کند؛ اهل انتقام از کسانی است که او را اذیت کرده‌اند؛ تقید اخلاقی در این افراد، سست است.

خود فراروی

افراد دارای خود-فراروی بالا، مستعد تجربه اوج هستند؛ جهان را به هر شکلی پذیرا هستند، تمایل به آرمان گرایی دارند؛ تجربه و درهم آمیختن با محیط و طبیعت آن ها را دچار فراموشی از خود می‌کند، به محیط زیست توجه نشان می‌دهند؛ تجربه های فرا- حسی را باور دارند؛ و به هنر علاقمندند.

افرادی که نمره پایین در این مقیاس می آوردن، قدرت تصور ذهنی پایینی دارند، تحمل ابهام و عدم قطعیت را ندارد؛ زیاد تحت تاثیر قرار نمی گیرد؛ برای دیگران کسل کننده هستند؛ نسبت به طبیعت احساس مسئولیت نمی کنند؛ مادی گرا وعینیت زده هستند.

۲-۹-۲ ابعاد شخصیت از دیدگاه کلونینجر و تئوری وی در رابطه با مصرف مواد

تئوری کلونینجر بر اساس این فرض بنا نهاده شده که مصرف مواد ممکن است با سیستم هایی از مغز در ارتباط باشد که به طوری درگیر محرک های جدید^[۷۸] تنفر آمیز^[۷۹]و اشتیاق آور^[۸۰] هستند. این تئوری بیان می‌کند که تمایل به مصرف مواد مرتبط با سطح نسبی انتقال دهنده های عصبی منوآمین^[۸۱] است که به سه صفت اساسی و زیر بنایی مربوط است.

بدیع طلبی : که مربوط به سطوح مختلف در پایین است که در شماری از رفتار قابل مشاهده آشکار است مانند فعالیت‌های ماجراجویانه و کنجکاوانه و هچنین پاسخ به محرک هایی که تقویت کننده هستند و همراه پاداش عرضه می‌شوند و حتی محرک های شرطی شده آن ها را در بر می‌گیرد. این فرضیه بیان می‌دارد که بدیع طلبی مربوط به سیستمی است که برای کسب پاداش، رفتاری را فعال می‌کند.

اجتناب از آسیب

که مربوط به سطوح مختلف سروتونین است که تمایل به پاسخ شدید به محرک های ناخوشایند و انزجار آور یا علائم شرطی شده با آن ها، که همراه تنبیه است می‌باشد و بیان می‌دارد که درگیری سیستمی که برای اجتناب از تنبیه رفتاری را بازداری می‌کند.

وابستگی به پاداش^[۸۲]

مربوطه به سطوح مختلف نوراپی نفرین است که به عنوان بعد مهم نگه دارنده ی رفتار، و مقاومت و پایداری در برابر خاموشی رفتار است و بیان می‌دارد که باسیستمی درگیر است که آمادگی کسب پاداش یا منحرف کننده ی بقیه است.