۱-۴- اهداف انجام تحقیق

هدف این پژوهش این است که با بررسی و در نهایت شناسایی عوامل مؤثر بر اعتماد الکترونیک در سایت های گردشگری، راهکارهایی برای افزایش اعتماد کاربران ارائه گردد. لذا این پژوهش سعی دارد به آژانس های مسافرتی ‌در جلب اعتماد و رضایت مشتریان آنلاین کمک کند.

۱-۵- قلمرو مکانی، زمانی، موضوعی تحقیق

قلمرومکانی: پژوهش در تعدادی از آژانس های مسافرتی استان مازندران که دارای وب سایت هستند نظیر(نیکوپرواز، الماس پنج قاره، راشا جهان سیر) و در حوزه ارائه خدمات گردشگری آنلاین فعالیت می‌کنند، می‌باشد.

قلمروزمانی: قلمرو زمانی تحقیق، از فروردین تا خرداد ۱۳۹۴می باشد.

قلمرو موضوعی: این پژوهش در زمینه گردشگری و یکی از حوزه های آن به نام گردشگری الکترونیک می‌باشد از آنجا که اعتماد یک موضوع مهم برای انواع کسب و کار های الکترونیک از جمله گردشگری الکترونیک است این پژوهش عوامل مؤثر بر اعتماد الکترونیک را در سایت های گردشگری بررسی می‌کند.

۱-۶- سوال های تحقیق

سوال اصلی

• چه عواملی بر اعتماد الکترونیک ‌اثرگذار است؟

سوال های فرعی

• • آیا ویژگی های کاربر بر اعتماد الکترونیک اثرگذار است؟

• آیا ویژگی های وب سایت بر اعتماد الکترونیک اثر گذاراست؟

۱-۷- متغیرهای تحقیق

متغیرها وابسته و مستقل این پژوهش به شرح زیر می‌باشد.

متغیر وابسته: (اعتماد الکترونیک) متغیرهای مستقل: (ویژگی های سایت- ویژگی های کاربر)

۱-۸- تعریف مفهومی واژه ها

اعتماد الکترونیک: اعتماد الکترونیک به تمایل مشتریان به انجام مبادلات برخط است با این انتظار که سازمان به تعهدات خود عمل خواهد کرد و از توانایی‌های نظارتی و کنترلی خود سوء استفاده نخواهد کرد (یوسف زای^[۳]،۲۰۰۵).

ویژگی های کاربر: ویژگی کاربر شامل موارد آشنایی با وب سایت و تجربه خرید اینترنتی می‌باشد(اوربان^[۴] و همکاران، ۲۰۰۵).

ویژگی وب سایت: ویژگی وب سایت شامل موارد: قدرت نام تجاری، سفارشی سازی، حفظ حریم خصوصی، امنیت می‌باشد(اوربان و همکاران، ۲۰۰۵).

۱-۹- تعریف عملیاتی واژه ها

-ویژگی کاربر

الف – آشنایی با سایت

۱-آشنایی قبلی با سایت

۲- انجام خرید قبلی از این سایت

۳- چندبار از سایت دیدن کردن(اوربان و همکاران،۲۰۰۵).

ب – تجربه خرید

۱-استفاده از اینترنت برای خرید

۲- استفاده از اینترنت برای سرمایه گذاری و امور بانکی

۳- استفاده از سایت های دیگر و انجام معامله آنلاین(اوربان و همکاران،۲۰۰۵).

-ویژگی سایت

الف- سفارشی سازی

۱- برآورده سازی نیازهای شخصی کاربران

۲- دسته بندی و طبقه بندی محصولات

۳-تطابق هنجارها و ارزش های سایت با نیاز کاربران(ریبینک^[۵] و همکاران، ۲۰۰۴).

ب- امنیت

۱-ویژگی های امنیتی مناسب و مشهود

۲-احساس امنیت برای دادن اطلاعات شخصی

۳-احساس امنیت برای ارائه اطلاعات کارت اعتباری(شاه عالم^[۶] و همکاران،۲۰۱۰).

ج- حریم خصوصی

۱-مشهود بودن سیاست های حفظ حریم خصوصی

۲-قرار نگرفتن در لیست پست دسته جمعی

۳-به اشتراک نگذاشتن اطلاعات شخصی با سازمان های بازاریابی دیگر(شاه عالم و همکاران،۲۰۱۰).

د- قدرت نام تجاری

۱-آشنا بودن با نام تجاری

۲-اولین انتخاب بودن نام تجاری، برای خرید محصولات گردشگری

۳-قابل اطمینان بودن نام تجاری

۴-شهرت نام تجاری(شاه عالم و همکاران، ۲۰۱۰).

-اعتماد الکترونیک

۱-مهارت و توانایی سایت

۲-وجود دانش تکنولوژیک انجام معاملات به صورت بهنگام در سایت شرکت

۳-عدم وجود اشکالات تکنولوژیکی سایت در هنگام انجام معاملات بهنگام

۴-امکان پیش‌بینی عملکرد سایت شرکت با توجه به تجربه قبلی خود از سایت

۵-آرامش داشتن هنگام کار کردن با سایت

۶-وجود احترام و صداقت در رابطه شرکت با مشتری

۷-اعتقاد شرکت به همیشه محق بودن مشتری

۸-توجه کامل شرکت به منافع مشتریان در هنگام انجام معاملات(خدادحسینی، ۱۳۸۸).

۱-۱۰- جمع بندی فصل اول

در این فصل ابتدا معرفی و مقدمه ای بیان کرده و به دنبال آن مسئله پژوهش، اهمیت و ضرورت انجام تحقیق مشخص گردید در ادامه اهداف اصلی و فرعی تحقیق و قلمرو از حیث موضوعی زمانی و مکانی مشخص گردید در پایان فصل نیز تعریف مفهومی و عملیاتی واژه ها و اصطلاحات بیان گردید.

فصل دوم

مبانی نظری و پیشینه تحقیق

۲- ۱- مقدمه

بررسی تاریخچه، مفاهیم، تعاریف و به طور کلی مبانی نظری یک مفهوم، پیش نیاز شناخت و پیاده سازی آن مفهوم است. بر این اساس، فصل حاضر با هدف شناسایی و ارائه ی مفاهیم، مدل ها و رویکرد های به کار گرفته شده در پژوهش دنبال می شود. در ابتدای این فصل، مباحثی پیرامون مفاهیم مرتبط با پژوهش مانند اعتماد، اعتماد الکترونیک، گردشگری الکترونیک و… ارائه می شود. در ادامه این فصل پژوهش های داخلی و خارجی انجام گرفته در این حوزه مورد بررسی قرار می‌گیرد.

رعایت تعادل و توازن مالی قراردادی در قراردادهای پیمانکاری نیز ضروری است و دولت ملزم به رعایت آن است. مقصود از موازنۀ مالی پیمان آن نیست که دولت برای پیمانکار خود یک معاملۀ پر سود و سرشار را تضمین کند، بلکه منظور آن است که دولت بین دو کفۀ سود و زیان پیمان، تعادل و توازن را تا حدودی که در ابتدای انعقاد آن برای او و پیمانکار از لحاظ منطقی و مطابق معمول قابل محاسبه و پیش‌بینی بوده، حفظ کند. ‌بنابرین‏ موازنه یا معادلۀ مالی پیمان، همان رابطه ای است که بین مجموع حقوق و اختیارات هر یک از متعاملین و تکالیف و تعهدات آن­ها که به نظرشان کاملاً متعادل و برابر است برقرار می‌گردد. از لحاظ منطقی و حقوقی به وسیلۀ یکی از طرفین بدون رضایت طرف دیگر قابل تغییر و تبدیل نیست (اصل لازم الأجرا بودن قراردادها)^[۵۷]. با وجود این ممکن است عوامل ارادی یا غیر ارادی موازنۀ قراردادهای پیمانکاری را بر هم بزند. این عوامل عبارتند از: قوۀ قاهره، تقصیر شخصی متعاملین و عمل حاکم^[۵۸].

گفتار دوم- مبانی قانونی:

در این قسمت ابتدا مبانی مندرج در حقوق ایران و آنگاه در دیگر قوانین و مقررات را مورد مطالعه قرار می­دهیم.

الف- قانون مدنی:

مبانی قانونی در قانون مدنی را به ترتیب ذیل در دو مبحث معین بودن و معلوم بودن ثمن مورد مطالعه و بررسی قرار ‌می‌گیرد.

معین بودن ثمن:

واژه معین در لغت به معنی معلوم^[۵۹] و مشخص تعبیر شده است. همچنین واژه معین در مقابل لفظ مجهول و به مفهوم معلوم بودن استعمال شده است. به علاوه لفظ معین در برابر مفهوم مردد نبودن نیز به کار می­رود. با وجود این مقصود از معلوم بودن ثمن این است که مجهول نباشد در صورتی که مقصود از معین بودن بدین مفهوم است که ثمن بین اشیاء مختلف مشخص باشد و نباید به صورت یکی از دو چیز و به طور نامعین و مردد باشد^[۶۰].

در خصوص قلمرو معین بودن می توان گفت که مال مثلی می‌تواند به صورت کلی فی الذمه یا کلی در معین و یا عین معین، مورد معامله واقع شود ولی مال قیمی منحصراًً باید به صورت عین معین معامله گردد والا معامله باطل است^[۶۱]. به عبارتی اگر ثمن معامله مثلی باشد تردید در ثمن کلی و کلی در معین منجر به غرر و بطلان معامله نخواهد شد. زیرا فرض بر این است که تمام اموال مذبور از حیث اوصاف و قیمت مساوی می­باشند. ولی اگر ثمن مال قیمی باشد باید به صورت عین معین معامله شود. همان‌ طور که ماده ۲۷۹ قانون مدنی مقرر می­دارد: «اگر موضوع تعهد عین شخصی نبوده و کلی باشد متعهد مجبور نیست که از فرد اعلای آن ایفاد کند لیکن از فردی هم که عرفاً معیوب محسوب است نمی تواند بدهد.»

همان‌ طور که گفته شد بعضی از تعهدات مردد، خللی به صحت عقد وارد نمی سازد در این صورت انتخاب مصداق ‌در مورد کلی فی الذمه یا کلی در معین با متعهد بوده و به طور کلی انتخاب تعهدات مردد اصولاً بر عهده متعهد ‌می‌باشد. به علاوه تعیین مورد معامله از طریق تعیین ضابطه و معیارهای تعیین مانند نظر کارشناس یا عرف نیز مانند تعیین شیوه های سنتی متداول است و گاه بر آن ها ترجیح دارد^[۶۲].

معلوم بودن ثمن:

برای صحت هر معامله ای علاوه بر معین بودن، معلوم بودن مورد آن نیز شرط است. ماده ۱۹۰^[۶۳] قانون مدنی که در صدد احصای شرایط صحت معامله است، تنها به «معین بودن» مورد معامله اشاره ‌کرده‌است، با این وجود ماده ۲۱۶^[۶۴] آن قانون، نقص ماده ۱۹۰ را جبران نموده و معلومیت مورد معامله را نیز به تعداد شرایط اساسی صحت معامله افزوده است. مقصود از معلوم بودن این است که مبیع مجهول نباشد.

در فقه امامیه نیز لزوم معلوم بودن مورد معامله امر مسلمی است؛ به طوری که بسیاری از فقهای امامیه مدعی اجماع بر لزوم علم به مورد معامله ‌شده‌اند^[۶۵]. آنچه از قرینه ماده ۳۴۲^[۶۶] قانون مدنی بر می‌آید این است که منظور از معلومیت مورد معامله، معلوم بودن آن از حیث مقدار و جنس و وصف است.

منظور قانون‌گذار از معلوم بودن مورد معامله این است که هر یک از متعاملین بدانند در مقابل آنچه در نتیجه قرارداد از دست می‌دهند، چه چیزی با چه اوصافی و به چه مقدار به دست می آورند تا بتوانند با تصور آن به بررسی تعادل نسبی و ارزش بین عوضین بپردازند. به تعبیر دیگر هدف قانون‌گذار این است تا از معاملات شانسی و مجهول که مایه نزاع و مخاصمه است جلوگیری کند. در بین معیارهای لازم جهت معلوم کردن مورد معامله، عامل «مقدار» از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ زیرا، به طور معمول ارزش مورد معامله به تناسب مقدار آن سنجیده می شود و مبهم ماندن آن موجب غرری شدن معامله و بطلان آن می شود.

‌بنابرین‏ تعیین مقدار به منظور رفع غرر و ایجاد اطمینان عرفی به مقدار مال است. این تعریف ‌در مورد لزوم معلوم بودن وصف و جنس مورد معامله نیز صادق است؛ زیرا، آن دو نیز در تعیین ارزش مورد معامله دخالت مستقیم دارند و با جهل به اوصاف و جنس مورد معامله ارزش آن به طور قطع و یقین مجهول می ماند. نهی از بیع مجهول که در واقع مفید لزوم معلومیت مورد معامله است، به طور صریح یا ضمنی رفع غرر از متبایعین را به عنوان علت حکم بر شمرده است. در برخی از کتب اهل سنت نیز این علت نیز دیده می شود^[۶۷]. ‌بنابرین‏، معامله­ای که در آن عوض تعیین و یا ذکر نشود، از نظر فقهای امامیه و جمعی از فقهای اهل سنت به دلیل وجود غرر صحیح و معتبر نیست^[۶۸].

عامل دیگری که لزوم معلومیت مورد معامله را توجیه می‌کند امکان عملی استیفای آن در مقام دادرسی است؛ زیرا در فرض مجهول بودن مورد معامله از حیث وصف و جنس و مقدار، حقوق و تعهدات متعاملین مجهول می­ماند و در صورت مرافعه، الزام متعهد به انجام عملی مجهول، مقدور نخواهد بود^[۶۹]. به نظر می‌رسد رفع غرر اساس قاعده لزوم معلوم بودن مورد معامله را تشکیل می‌دهد و سایر مسائل و مشکلاتی که در عمل و در مقام دادرسی به وجود می‌آید، همه از آثار و نتایج غرری بودن معامله است. چنان که بسیاری از فقیهان روایت نبوی(نهی النبی عن الغرر یا نهی النبی عن بیع الغرر) را بر بطلان بیعی که یکی از عوضین آن مجهول باشد، دلیل دانسته ­اند؛ برای مثال علامه می فرماید: علم به مقدار عوض لازم است؛ ‌بنابرین‏ جهل خواه در ثمن باشد خواه در مثمن، مبطل عقد است، تا آنکه می فرماید: شافعی و ابوحنیفه نیز بر همین عقیده­اند، به دلیل غرر^[۷۰].

زمان اعتبار معلوم بودن ثمن:

چارچوب مفهومی تنبیه

با توجه ‌به این که روان‏شناسان، فیلسوفان، جامعه‏شناسان و محققان‏ همواره به ‌مسئله تنبیه توجه خاصی‏ داشته‏اند، نظریات بعضی از این صاحب‏ نظران را مورد بررسی قرار می‏دهیم:

جان لاک^[۴۰]، فیلسوف انگلیسی، از استدلال بیش از تنبیه بدنی برای کودکان‏ طرفداری می‏کرد و عقیده داشت که آن ها مستعد و فهمیده‏اند و فکر نمی‏کنم‏ فضیلتی وجود داشته باشد که باید بر آن‏ برانگیخته شوند یا خطایی که از آن‏ باز داشته شوند و نتوانند بر آن ها متقاعد شوند. ولی باید با دلایلی گفته شود که‏ مطابق سن و فهمشان باید و همواره با واژه های بسیار کم و روشن مطرح‏ شوند. تنبیه بدنی بدترین چیزهاست؛ ‌بنابرین‏ در اصلاح کودکان باید آخرین‏ وسیله باشد و تنها در آخرین مرحله به کار رود و آن هم پس از این که تمام راه های‏ ملایم‏تر به کار برده شد و موافق نبودن آن ها به اثبات رسید. اگر نیک بنگریم، بسیار کم به سیلی نیاز خواهد بود؛ زیرا نباید تصور کرد که کودک بیشتر وقت‏ها و بلکه‏ همواره از دستور پدرش ‌در مورد به‏ خصوصی سرپیچی کند و پدر قدرت‏ مطلق خود را با صدور دستورهای‏ بی‏چون و چرا به کار ببرد. خواه سرپیچی‏ مربوط به کارهای کودکانه و جزئی باشد که پسر باید در آن ها آزاد باشد و خواه‏ مربوط به تربیت و پیشرفتش که نباید در آن‏ اجبار به کار برده شود. تنها چیزی که باقی‏ می‏ماند، منع بعضی چیزها از کارهای‏ زشت است که کودکان در آن ها مستعد خیره سری‏اند و در نتیجه ممکن است‏ مستحق کتک شوند و ‌بنابرین‏‏ موقعیت‏های کمی پیش می ‏آید که باید این‏ انضباط از طرف کسانی به کار بسته شود، که خوب تأمل می‏ کنند و دربارهء تربیت‏ فرزندان خود آن‏طور که باید، دستور می ‏دهند (کرمی، ۱۳۸۵).

دورکیم^[۴۱]، ‌در مورد تنبیه بدنی‏ می‏گوید: «آنچه در انضباط آموزشی مهم‏ است، این نیست که طرف گناهکار دچار رنج گردد؛ بلکه این است که به شدت‏ مورد انتقاد و سرزنش قرار گیرد. به‏ طوری که سرشت مقدس قواید اخلاقی‏ را درک و جذب کند. تنبیه بدنی باید ممنوع شود. تنبیه برای آنهایی که‏ معتقدند بازدارنده است، نه تنها نتایج‏ موردنظر را حاصل نمی‏ کند، بلکه ممکن‏ است به‏طور جدی با آرمان‏های‏ اخلاقی‏ای که برای جامعه اهمیت دارند، به تعارض برخیزد؛ یعنی با احترام به‏ آزادی و حرمت فرد در سبز فایل. یکی‏ از هدف‏های مهم آموزشی اخلاقی، برانگیختن حس حرمت به انسان در کودک است. تنبیه بدنی، تجاوز مستمری است ‌به این حس» (علاقه بند، ۱۳۷۴).

ماکارنکو^[۴۲] به هیچ وجه‏ تنبیه بدنی را جایز نمی‏داند و حتی با بچه‏های بزه‏کار، که به قصد تربیت کردن‏ از زندان تحویل گرفته بود، همان رفتاری‏ را داشت که با دیگر کودکان یا آدم‏های‏ بالغ و مورد اعتماد داشت: «از کتک‏ خوردن، بعدها، آدم‏های ضعیف و هیچ‏ کاره بار می ‏آید یا آدم‏های قلدری که در تمام مراحل زندگی به دلیل هیجان‏های‏ روحی دوران کودکی، انتقام‌جو باقی‏ می‏مانند. » (مجوزی، ۱۳۷۴).

راسل^[۴۳] در کتاب خود به نام‏ دربارهء تربیت می‏نویسد: «تنبیه بدنی به‏ هیچ وجه جایز نیست. اطفالی که با روش‏های قدیم تربیت شده‏اند، از خیلی‏ از کودکان امروز که تنبیه نمی‏شوند، خیره‏سرتر و نافرمان‏ترند. تنبیه بدنی‏ اصلا صحیح نیست. گرچه در حد تشر، گاهی کم زیان است، و در مجموع‏ مثمرثمر نخواهد بود. » (مجوزی، ۱۳۷۴).

کانت^[۴۴] در کتاب تعلیم و تربیت‏ نوشته است: «تنبیه یا مادی است یا اخلاقی. تنبیه وقتی اخلاقی است که به‏ تمایل کودک به مفتخر بودن و محبوب‏ بودن، که ممد حسن رفتار است، لطمه‏ وارد نشود؛ مثلا وقتی که کودک را شرمنده می‏ کنند و با او آشکارا به سردی‏ برخورد می‏ شود، این تمایلات باید حتی الامکان حفظ و تقویت شود. به‏ همین جهت، این بهترین نوع تنبیه است؛ چون به حسن رفتار کمک می ‏کند. مثلا وقتی کودکی دروغ می‏گوید، نگاهی‏ تحقیرآمیز به مثابه تنبیه کفایت می ‏کند و این مناسب‏ترین نوع تنبیه است. تنبیه مادی دو صورت دارد: یا خواسته های کودک نادیده گرفته می‏ شود یا کودک در معرض آزاد قرار می‏ گیرد. اولین از جنس تنبیه اخلاقی و از نوع منفی‏ آن است انواع دیگر باید با احتیاط مورد استفاده قرار گیرد که مبادا به بنده‏خویی‏ بینجامد. تنبیه باید با احتیاط تمام اعمال شود و کودکان باید متوجه باشند که هدف آن‏ فقط اصلاح ایشان است. وادار کردن‏ کودکان وقتی که تنبیه شده‏اند ‌به این که‏ برای تشکر دست ادب ببوسند، احمقانه‏ است و تنها ثمرهء آن بنده‏خوی گردانیدن‏ کودک است. نتیجهء تکرار بیش از اندازه‏ تنبیه‏های مادی، تولید منش‏های لجوج‏ است و هنگامی که والدین فرزندان خود را به دلیل لجاجتشان تنبیه می‏ کنند، با این‏ عمل فقط آن ها را لجوج‏تر می‏ کنند. » (کانت، ۱۹۹۳).

تنبیه بدنی از دیدگاه اسلام‏

اسلام به مسأله تعلیم و تربیت اهمیت‏ زیادی می‏ دهد و برای رشد و تربیت‏ صحیح و مطلوب راه عاقلانه و روش‏ حکیمانه‏ای توصیه می ‏کند که فقط از این‏ طریق، سعادت و خوشبختی انسان‏ فراهم می ‏آید. یکی از این برنامه ها و روش‏ها، استفاده از عامل ترغیب و تشویق است و اسلام، تربیت از مبنای‏ تشویق و تکریم شخصیت افراد قرار می‏ دهد. از طرف دیگر، اسلام تنبیه‏ (به خصوص تنبیه بدنی) را برای تربیت و به ویژه برای تربیت کودکان، روشی‏ حکیمانه نمی‏داند. حضرت علی (ع) می‏فرماید: «عاقل‏ از طریق ادب پند می‏پذیرد و این‏ چهارپایان‏اند که جز با زدن تربیت‏ نمی‏شوند. » مردی از رفتار ناپسند فرزند خود به حضرت علی (ع) شکایت کرد حضرت فرمود: «او را نزن؛ بلکه از او قهر کن. اما قهر را طولانی نساز». البته هدف اسلام این نیست که کودک‏ در یک فضای تربیتی ساختگی و بدون‏ دغدغه خاطر تربیت شود و فقط با جنبه‏ های خوش‏آیند و شریف زندگی‏ آشنا شود؛ زیرا زندگی واقعی، نوش و نیش و فراز و نشیب فراوان دارد و کودک‏ را باید تا اندازه‏ای با آن ها آشنا کرد تا وقتی‏ که بزرگ شد، صبر لازم در مقابل‏ ناملایمات و سختی‏ها را داشته باشد. امام موسی کاظم (ع) می‏فرماید: «خوب است کودک در خردسالی‏ بدهکار شود (با سختی‏ها و مشکلات‏ اجتناب‏ناپذیر زندگی، که تاوان آن‏ است، آشنا شود) تا در بزرگی بردبار و صبور باشد. » (سیف، ۱۳۷۵).

در زمینه تعلیم و تربیت در مدارس، اسلام با تنبیه بدنی موافق نیست و معتقد است که اولیا و مربیان ‌در مورد خطای‏ جزئی کودکان خشم نورزند و به آنان‏ غضب نکنند. بگذارید با قدری‏ مسامحه، کودکان شخصیت واقعی خود را پیدا کنند. معلم قبل از آن‌که‏ سخت‏گیری کند، باید در کارش عالم‏ باشد. زیر پیامبر اکرم (ص)می‏فرماید: «در تعلیم و تربیت اهل مدارا باشید و سخت‏گیری نکنید. زیرا معلم دانشمند بهتر از معلمی است که سخت‏گیر باشد. » (مجوزی، ۱۳۷۴).

مشکلات ناشی از تنبیه بدنی‏

ج- اکراه در قانون مدنی

علی رغم عدم اختصاص مواد وافی در خصوص اکراه در قانون مدنی با این وجود دیگر مواد قانون مدنی در عین کم بودن از کیفیت بالایی برخوردار می‌باشد و راجع به کَره در معاملات و در عقد ازدواج، موادی ‌به این موضوع پرداخته شده است. هر چند که نکاح هم عقد تلقی می‌گردد اما بلا تردید در غالب معاملات گنجانده نمی شود. به طور کلی در نتایج حاصله از کره در معاملات قاعدتاً منجر به عدم نفوذ معامله می‌گردد، مگر آنکه اکراه به درجه ای برسد که دیگر قصد را زائل نماید. که در این صورت عقد باطل می‌گردد.

اکراهی که موجب عدم نفوذ معامله است ممکن است به صدمه و آزار بدنی یا به تخویف باشد و قانون گذار به سبب فقدان رضا به اقلّ ضرر بسنده می‌کند و آن هم اختیار داشتن مکره در اعلام نفوذ یا عدم آن است، لذا راجع به شخص اکراه کننده لازم نیست فقط طرف معامله را مجبور به معامله کرده باشد بلکه اعم است از اینکه از طرف او باشد و یا از طرف شخص خارج از او (شخص ثالث) و نیز لازم نیست که تهدید نسبت به شخص مورد معامله باشد بلکه اگر نسبت به بستگان نزدیک او که طرف علاقه وی باشند تخویفی بشود اکراه تحقق خواهد یافت^[۲۳]. اکراه می‌تواند اعم از جان، مال و عرض باشد و در توضیح بالا تشخیص بستگان با عرف می‌باشد مضافاً حسب نظر عده زیادی از حقوق دانان اکراه خصوص دوستان را نیز در بر می‌گیرد^[۲۴] و خاص بستگان نمی باشد. همچنین حسب ماده ۲۰۲ قانون مدنی اکره زمانی موجب عدم نفوذ معامله است که مؤثر در هر فرد با شعوری باشد.^[۲۵] لذا باید در پذیرش اکراه سن، شخصیت، اخلاق، مرد یا زن بودن و همچنین کیفیات دیگر در نظر گرفته شود. زیرا اکراه به اعتبار این احوال مختلف می شود ‌بنابرین‏ مجرد خوف بدون اینکه تخویفی شده باشد و با حیاء و رودربایستی تأثیری نخواهد داشت. به عبارتی باید گفت قانون گذار در حقوق مدنی در بحث پذیرش اکراه که یکی از شروط آن این است که اکراه می بایست عادتاً قابل تحمل نباشد، ضابطه‌ی شخصی را که خلاف این مورد در حقوق جزا می‌باشد، پذیرفته است. اما بی ارتباط نیست حال که بحث اکراه در حقوق مدنی به میان آمده اشاره ای هم به اضطرار داشته باشیم. لازم است بین اکراه و اضطرار قائل به تمیز شد زیرا اضطرار موجب عدم صحت معامله نیست بلکه ضرورت امر باطنی خللی در معامله ایجاد شده نخواهد کرد. اکراه در قوانین مدنی ممکن است به چند شکل تحقق یابد:

۱٫ مجبور بودن در امری به طوری که شخص قادر بر ترک و جلوگیری از آن نباشد، نظیر حرکت مرتعش بدیهی است این قسم از اضطرار نمی‌تواند موضوع حکم تکلیفی واقع گشته و آثاری که متناسب با افعال اختیار است، بر آن مترتب می‌گردد.

۲٫ اجبار در انجام عملی که از روی اختیار بر حسب ضرورت بدون اینکه اقدام ‌به این امر از طرف دیگری بر این شخص تحمیل شده باشد.

مثل اینکه شخصی برای سختی معیشت و نداشتن وسایل زندگی و انفاق به عیال و اولاد خود یا برای تأدیه قروضش مجبور به فروش خانه و یا ملک خود شده باشد.

۳٫ عدم امکان مقاومت در مقابل شخص اجبار کننده که در این صورت اکراه تحقق پیدا خواهد کرد. و اما نکته ای که در اینجا لازم به ذکر است این است که تمیز اکراه کاملاً جنبه عرفی دارد. و مضافاً باید گفت: ‌بنابرین‏ قول که بعضی ها قائل به آن هستند که مکره قاصد معنی نبوده و یا مرید وقوع فعل در خارج نباشد مخدوش است^[۲۶]. زیرا رضا از قصد قابل انفکاک است و لذا در ماده ۱۹۰ قانون مدنی راجع به شرایط اساسی معامله اکتفا به قصد طرفین نشده بلکه رضای آن ها نیز بر آن مضاف شده و نیز هستند وجه بطلان بیعی را که از روی اکراه واقع شده باشد انتفاء قصد قرار داده است و می‌گوید اجراء صیغه با اکراه کاشف از قصد نیست و در نظر عرف بیع بر آن صدق نمی کند زیرا بیع عرفاً باید کاشف از اراده نقل ملک باشد و مکره بودن شخص قرینه است بر اینکه ظاهر لفظ اراده نشده است.

به علاوه عملی غیر اختیاری که از روی اجبار واقع شده باشد نمی تواند موضوع جرم و عقوبت را تشکیل دهد زیرا که عقاب فرع بر مخالفت تکلیف است. و با نبودن اختیار تکلیفی نیست؛ به جهت آنکه اجبار و اکراه اگر به حدی باشد که سلب قدرت از انسان کند و شخص به مثابه وسیله‌ای برای وقوع جرم باشد در این مورد دیگر اصلاً قابل بحث نیست و مندرج است در تحت قاعده «قبح تکلیف بما لا یطاق» و اگر ‌به این درجه نبوده باشد و در ترک آن خوف ضرر باشد در این صورت هم تکلیفی نیست و دلیل بر رفع تکلیف و مواخذه ‌در مورد آن از مستقلات عقلیه به شمار می‌آید. اما از جهت ضمان اگر شخص به وسیله اکراه مجبور شود که مال دیگری را تلف کند یا بر آن استیلا یابد و یا از آن استیفاء منفعت نماید، ضمان از آن به عهده کسی است که او را وادار ‌به این امر نموده است نه آن فرد زیرا با وجود اکراه اسباب ضمان عرفاً و عادتاً بر آن شخص صادق نبوده و او را مال باخته و مضر و صاحب ید نمی گویند و بر عکس اسباب ضمان را به شخصی نسبت می‌دهند که او را مجبور ساخته است. همین طور صحت هر ایقاع یا عقدی مشروط است به رضایت موقع و متعاملین و ماخذ این شرط از قرآن کریم: «…لا تأکلوا اموالکم بینکم بالباطل…^[۲۷]» که صریحاً دلالت دارد بر اینکه هر معامله که از آن رضایتی نباشد آن معامله صحیح نبوده و باطل است. پرسش و بحث انتهایی اینکه با توجه به اینکه هر عقدی تابع قصد است پس چگونه ممکن است عقد مکره با فقدان قصد صحیح باشد؟ در جواب باید گفت که اگر اکراه به حدی برسد که شخص مکره فاقد قصد باشد و فقط به منزله‌ی وسیله‌ای باشد این فرض چنانچه گفته شد از محل بحث خارج است و موضوع بحث جایی ‌است که قصد زایل نشده باشد که در این صورت شخص معامله کننده مکره وجود دارد اما رضا به آن ندارد.

ممکن است این توهم به وجود آید که عقد اجباری قبل از حصول رضا باطل بوده و تا دلیلی بر صحت آن قائم نشده بطلان متصب است و این توهم مندفع است ‌به این که بطلان عقد اجباری در حال وقوع غیر معلوم است.

در نتیجه در عقود اکراهی آنچه که غایب یا فاقد است رضایت است و نبودن این عنصر عقد را باطل قلمداد نمی کند بلکه عقد را به حالت غیرنافذ نگه می‌دارد که با حلول و لحوق و یا عدم آن تکلیف عقد مشخص خواهد شد.^[۲۸]

مبحث دوم

شرایط عمومی تحقق اکراه در حقوق ایران

اصالت گاهی اما نه همیشه نیاز دارد که شخص به‌تنهایی در برابر سنت‌های اجتماعی و انتظارات دوستان و خانواده بایستد (استراگمن^[۷۱]، ۱۹۹۱، به نقل از عزیزی،۱۳۹۰) وبرای اینکه‌ی پاسخ هیجانی خلاقانه به‌حساب آید باید بیانی اصیل از باورها و ارزش‌های شخصی فرد باشد و نه یک رونوشت محض از انتظارات دیگران (آوریل،۱۹۹۹).

۲-۳-۲-ویژگی‌هایی از افراد خلاق هیجانی

افراد خلاق هیجانی بیشتر از راه ‌حل ‌ها بهره می‌گیرند آن‌ ها راه‌ حل ‌های خلاقانه‌تری را برای تعارضات به‌ظاهر حل نشدنی توصیف کردند و توجه تفکرانه ای به احساسات و رفتار دیگران دارند؛ حتی وقتی این احساسات غیرعادی باشد (لوپز،۲۰۰۹). افراد خلاق هیجانی کمتر تحت تسلط دیگران قرار می‌گیرند و خود استقلالی اجتماعی دارندو در یکپارچه کردن هیجاناتشان به صورت نمادین تواناتر هستند. ارزیابی آن‌ ها از یک پدیده متناسب با حل مسئله خلاق و چندبعدی است، احتمال کمتری وجود دارد که بیش از موعود مناسب به نتیجه برسند (استرانگمن،۱۹۹۱؛ به نقل ازعزیزی،۱۳۹۰).

و در همین ارتباط (گاتبزاهی^[۷۲] وآوربل، ۱۹۹۶ به نقل از عزیزی،۱۳۹۰) در پژوهشی به منظور شناخت ویژگی‌های فردی افراد خلاق هیجانی دریافتند هرچه نمره فرد در خلاقیت هیجانی بالاتر باشد بهتر به بیان هیجانات خود به صورت خلاقانه، هم در قالب نوشتاری وهم تصویری (کلامی، غیرکلامی) قادر می‌باشد، آن‌ ها دریافتند که این‌گونه افراد قادر هستند در داستان‌های خود هیجانات متناقض (مهربانی، تنفر، سردرگمی) را باهم ترکیب کنند و راه‌ حل ‌های خلاقانه‌تری برای تعارضات ارائه دهند که در ظاهر حل‌شدنی هستند. همچنین فوکس و همکاران (۲۰۰۷) دریافتند که افرادی که دارای خلاقیت هیجانی بالاتری هستند در دوران کودکی سبک‌های خلاقانه و ظرفیت خلاق (تخیلات، حافظه، رؤیاها، بازی‌ها و تجارب حسی) بالاتری دارند.

در درجه‌بندی توسط همتایان، افرادی که نمره بالاتری را در آزمون خلاقیت هیجان (ECI) کسب کرده بودند نسبت به افراد داری نمره کم ازنظر هیجانی خلاق‌تر معرفی شدند و آن‌ ها می‌توانند داستان‌هایی بنویسند که برای موقعیت‌های فرضی هیجانی‌تری باشد، هنگامی که از آن‌ ها می‌خواهیم که هیجانات مختلف را ترسیم کنند، پیچیده‌ترین نقاشی‌ها را ترسیم می‌کنند و بهترین استفاده از رنگ‌ها و فضا می‌کنند (فوکس و همکاران، ۲۰۰۷).

۴-۲-توانمندسازی روانشناختی

اسوینی ^[۷۳](۱۹۹۸) معتقد است نظریه توانمندسازی مبتنی بر روانشناسی فردی آدلر است. اگرچه ممکن است آدلر از کلمه توانمندسازی استفاده نکرده باشد اما به نظر می‌رسد که یک مفهوم کاملاً آدلری باشد. در برخی پژوهش ها علاقه اجتماعی آدلر را شامل ۵E می دانند که عبارتند از: همدلی، برابری، ترغیب، آموزش و توانمندسازی.(کارلسون^[۷۴] و همکاران،۲۰۰۷).

مفهوم توانمندسازی را در ادبیات روانشناسی مسائل دائمی درباره ی جبرگرایی و اختیار انسان، اراده گرایی و قصدمندی، تمایل به آزادی احاطه ‌کرده‌است. همچنین روانشناسی دیدگاه مفهومی مربوط به خودکارآمدی و خودتصمیم گیری را به منظور توانمندی مطرح ‌کرده‌است(بارتونک و اسپریتزر^[۷۵]،۲۰۰۶). کانگر و کاننگو^[۷۶](۱۹۹۸) احساس خودکارآمدی شخصی را شاخص توانمندی فردی می دانند. توماس و ولتهوس(۱۹۹۰) توانمندسازی روانشناختی را یک عامل انگیزش درونی می دانند که منعکس کننده نقش فعال کارکنان در سازمان می‌باشد و بین راهبردهای مدیریتی و عوامل سازمانی و ادراکات کارکنان ‌در مورد توانمندی تفاوت قائل شده اند. آنان با تأکید بر چند وجهی بودن توانمندسازی، برای آن چهار بعد شناختی: احساس معنی در بودن، احساس شایستگی، احساس داشتن حق انتخاب و احساس مؤثر بودن را ذکر می‌کنند. وتن و کمرون(۱۹۹۸) بر اساس تحقیق میشرا^[۷۷](۱۹۹۲) بعد اعتماد را به ابعاد آن اضافه کردند (به نقل از عبداللهی و نوه ابراهیم، ۱۳۸۵). ‌بنابرین‏ توانمندسازی روانشناختی را اساس تحقیقات گذشته می توان در پنج بعد: احساس شایستگی، احساس مؤثر بودن، احساس معنی داری(ارزشمند بودن)، احساس خود مختاری (حق انتخاب) و احساس اعتماد خلاصه نمود.

۱-۴-۲-ابعاد توانمندسازی روانشناختی

۱-احساس شایستگی(خود اثربخشی یا خودکارآمدی): شایستگی به درجه ای که یک فرد می‌تواند وظایف شغلی را با مهارت انجام دهد اشاره دارد. در ادبیات روانشناسی این مفهوم به نظریه شناختی اجتماعی آلبرت بندورا^[۷۸](۱۹۹۷) و مفاهیم خودکارآمدی، تسلط شخصی و انتظار عملکرد بر می‌گردد. وقتی افراد توانمند شوند، احساس خود اثربخشی می‌کنند. به عبارت دیگر آن ها احساس می‌کنند قابلیت و تبحر لازم را برای انجام موفقیت آمیز یک فعالیت دارند (محمدی اطهری،۱۳۸۹).

وتن و کمرون(۱۹۹۸) اعتقاد دارند که افراد توانمند نه تنها احساس شایستگی بلکه احساس اطمینان می‌کنند و می‌توانند وظایف را به طور مؤثری انجام دهند. آن ها احساس تسلط شخصی می‌کنند و معتقدند که در رویارویی با چالش های جدید می‌توانند بیاموزند و رشد کنند. بعضی از نویسندگان بر این باورند که این ویژگی، مهم ترین عنصر توانمندسازی است. زیرا داشتن احساس خودکارآمدی است که تعیین می‌کند آیا افراد برای انجام دادن کاری دشوار خواهند کوشید و پشتکار خواهند داشت یا خیر. شدت اطمینان افراد ‌در مورد خودکارآمدی خود، به اینکه آیا آن ها برای اداره کردن موقعیت های خاص تلاش خواهند کرد، اثر می‌گذارد. حس شایستگی به باور فرد ‌در مورد توانایی هایش اشاره می‌کند. فرد بر این باور است که قابلیت و توانایی‌های لازم را برای انجام موفقیت آمیز وظایف و مسئولیت ها را دارد. حس شایستگی تحقق عملی است که فرد احساس می‌کند، می‌تواند با مهارت فعالیت های انتخاب شده را انجام دهد. احساس شایستگی دربرگیرنده این حس است که شما کاری را به بهترین صورت و با کیفیت بالا انجام می دهید (توماس ^[۷۹]، ۲۰۰۰،a2009).

ابعاد سازنده حس شایستگی عبارتند از: بازخورد مثبت، تشخیص مهارت ها، چالش، استاندارد های غیر مقایسه ای بالا.(توماس،۲۰۰۰،b2009،a2009).

۲-احساس خود مختاری(داشتن حق انتخاب): در حالی که شایستگی یک مهارت رفتاری است، خود مختاری یک احساس فردی ‌در مورد حق انتخاب برای پیش قدمی و تنظیم فعالیت است(بیلد^[۸۰]،۲۰۰۶). خود مختاری یا داشتن احساس انتخاب، به آزادی عمل و استقلال در تعیین فعالیت های لازم برای انجام وظایف شغلی اشاره دارد. به عبارت دیگر، احساس خود مختاری به معنی تجربه احساس انتخاب در آغاز فعالیت ها و نظام بخشیدن به فعالیت های شغلی است(صیادی،۱۳۸۹).