از زمان سقوط دیوار برلن توجه فوق­العاده­ای به چند موضوع مرتبط با یکدیگر از قبیل سرمایه اجتماعی، جامعه مدنی، هنجارهای اجتماعی و اعتماد به عنوان مسائل عمده دموکراسی معاصر معطوف گردید (فوکویاما، ۱۹۴۲). توجه به مفهوم سرمایه اجتماعی از سال ۱۹۱۶ با کار هانیفان آغاز شد. وی به عنوان اولین فردی که به این موضوع توجه کرد، در اغلب آثار معرفی شده است. پس از هانیفان جامعه‌شناسانی چون جان­سیلی، الکساندرسیم و الیزابت لوزلی با یک فاصله زمانی نسبتاً طولانی یعنی پس از گذشت حدود چهار دهه در سال ۱۹۵۶ به مفهوم سرمایه اجتماعی پرداختند (خوش­فر، ۱۳۸۷). سپس این مفهوم دوباره در سال ۱۹۶۱ توسط جین جاکوبز مطرح شد؛ ولی استفاده از آن در عرصه‌ی سیاست اجتماعی در چند دهه اخیر رواج یافته است. اکنون در بسیاری از رشته­ های علمی از جامعه‌شناسی، علوم سیاسی و اقتصاد از سرمایه اجتماعی سخن گفته می­ شود (توکلی و همکاران، ۱۳۹۰).
سرمایه اجتماعی بازگشت دوباره اخلاق به جامعه لیبرالیستی غربی است. به تعبیری دیگر بعد از شکست کمونیسم و تلاش نئولیبرالیسم برای فردی کردن جامعه و فروکاستن شأن جامعه تا حد فرد و اتمی کردن انسان­ها، ایده­ سرمایه اجتماعی قوت گرفت (محمدی، ۱۳۸۴).

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

تحول پارادایمی حاصل شده در دهه اخیر در ادبیات علوم اجتماعی، ذهن صاحب­نظران علوم اجتماعی را از سمت مفاهیم سخت به مفاهیم نرم کشیده است. در این زمینه مباحث مربوط به فضای مفهومی و سنجش سرمایه اجتماعی اهمیت ویژه­ای پیدا کرده است (غفاری، ۱۳۸۴).
۲-۴-۲- تعریف سرمایه اجتماعی
در یک تقسیم ­بندی کلان، سرمایه را می­توان به چهار دسته تقسیم کرد: (الف) سرمایه فیزیکی که تأسیسات و سازه­های عینی را شامل می­ شود، (ب) سرمایه مالی که پول و انواع اوراق را دربرمی­گیرد، (ج) سرمایه انسانی که مهارت و توانمندی­های فردی و جمعی را فرا می­گیرد و (د) سرمایه اجتماعی که ناظر بر منابع موجود در تعاملات اجتماعی برای گسترش کنش­ها و تحصیل اهداف کنشگران اجتماعی است (پیشگاهی­فرد، ۱۳۹۱).
سرمایه اجتماعی بر مبنای کارکرد آن قابل تعریف است. سرمایه اجتماعی دارای ذات واحدی نیست؛ بلکه مجموعه ­ای از ذات­های گوناگون است که دو عنصر مشترک دارند: اولاً همه آنها مشتمل بر جنبه­ای از ساختارهای اجتماعی­­اند، و ثانیاً برخی کنش­های خاص کنشگران- اعم از اشخاص حقوقی یا حقیقی­ها را- در داخل محدوده ساختار تسهیل می­ کنند. سرمایه اجتماعی مانند سایر اشکال سرمایه مولد است یعنی تحقق اهداف معینی را که در نبودش محقق نمی­شوند امکان پذیر می­گرداند. سرمایه اجتماعی مانند سرمایه فیزیکی و سرمایه انسانی کاملا قابل معاوضه یا جانشینی نیست؛ بلکه ممکن است مختص فعالیت­های معینی باشد (تاجبخش، ۱۳۸۴). سرمایه اجتماعی مانند دیگر مفاهیم علوم اجتماعی تعریف یگانه‌ای ندارد. اولین تعریف در اثر کلاسیک جین جاکوبز با نام “مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی (۱۹۶۱)” به کار رفته است؛ او در این اثر توضیح داد که شبکه ­های اجتماعی فشرده در محدوده­های حومه قدیمی و مختلط شهری، صورتی از سرمایه اجتماعی را تشکیل می­ دهند و در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرم و جنایت خیابانی و دیگر تصمیمات در مورد بهبود کیفیت زندگی، در مقایسه با عوامل نهادهای رسمی مانند نیروی حفاظتی پلیس و نیروهای انتظامی، مسئولیت بیشتری از خود نشان می­ دهند (فوکویاما، ۱۹۴۲).
از نظر پانتام ویژگی­ها و عناصر سازمان اجتماعی مثل اعتماد، هنجارها و شبکه­ هایی که قادر به ارتقا کارکرد جامعه از طریق فراهم کردن زمینه اعمال هماهنگ باشند را سرمایه اجتماعی گویند (محمدی، ۱۳۸۴). پیربوردیو سرمایه اجتماعی را از دید جامعه ­شناسی چنین تعریف می­ کند: مجموعه منابع واقعی یا بالقوه­ای است که حاصل شبکه ­های بادوام از روابط درحد آشنایی، شناخت متقابل و عضویت در گروه است (سردارنیا، ۱۳۹۰). اصل وجودی سرمایه اجتماعی راه­حلی برای مشکلات اجتماعی گوناگون مانند فقر، جرم و جنایت، اقتصاد عقب مانده و حکومت کم­بازده به شمار می­رود (Boix et al, 1998).
سرمایه اجتماعی مجموعه نهادها، قوانین، روش­ها عادات اجتماعی و سنت­ها و قواعد رفتاری یک جامعه را شکل می­دهد. این مناسبات وسیله­ای برای رسیدن به اهداف و منافع فردی، گروهی و جامعه محسوب می­ شود. برقراری ارتباط و تعامل بین افراد یک جامعه و حفظ آن در طول زمان افراد را قادر می­سازد به چیزهایی دست یابند که بدون آن، امکان دستیابی به آن را ندارند؛ یا به سختی موفق به کسب آنها می­شوند (Field,2003).
بانک جهانی، سرمایه اجتماعی را به­عنوان ثروت نامرئی یک کشور در نظر می­گیرد و آن را دربرگیرنده نهادها، روابط و هنجارهایی می­داند که تعاملات اجتماعی را شکل می­ دهند (خاوری و خاوری، ۱۳۹۰).
اندیشه اصلی سرمایه اجتماعی این است که خانواده، دوستان و همکاران دارایی بسیار مهمی هستند که فرد می ­تواند در شرایط بحرانی آنها را به­کار گیرد، از آنها بهره بگیرد و یا برای منافع مادی استفاده کند (پیشگاهی­فرد، ۱۳۹۱).
سرمایه اجتماعی مجموعه نهادها، قوانین، روش­ها، عادات اجتماعی و سنت­ها و قواعد رفتاری یک جامعه را شکل می­دهد. این مناسبات وسیله­ای برای رسیدن به اهداف و منافع فردی، گروهی و جامعه محسوب می­ شود. برقراری ارتباط و تعامل بین افراد یک جامعه و حفظ آن در طول زمان، افراد را قادر می‌سازد به چیزهایی دست یابند که بدون آن، امکان دستیابی به آن را ندارند یا به سختی موفق به کسب آنها می­شوند (زنگنه و همکاران، ۱۳۹۰). عناصر اصلی و مشترک تعاریف مختلف ارائه شده توسط صاحب‌نظران امر از سرمایه اجتماعی در جدول (۲-۵) ارائه شده است.
جدول (۲-۵) جدول مقایسه‌ای نظریه‌پردازان درباره تعریف مفهومی سرمایه اجتماعی (سفیری و صدفی،۱۳۹۱)

نظریه­پردازان

تعریف مفهومی

کارکرد/هدف

سطح تحلیل

رابرت پانتام

شبکه ­های روابط اجتماعی مبتنی بر هنجارهای اعتماد و همیاری

تسهیل کنش جمعی و کسب منفعت متقابل

مناطق و اجتماعات در مقیاس­های ملی و فراملی

پیر بوردیو

منابع موجود برای دسترسی به کالاهای جمعی

تولید سرمایه اقتصادی

رقابت­های طبقاتی

جیمز کلمن

جنبه­هایی از ساختار اجتماعی برای کنش­های منطقی

تولید سرمایه انسانی

کنشگران در زمینه ­های خانوار و دیگر اجتماعات

نان لین

دسترسی و استفاده از منابع نهفته در روابط و شبکه ­های اجتماعی

تولید منابع قدرت و حفظ آنها

کنشگران در شبکه­ ها و ساختارهای اجتماعی

فرانسیس فوکویاما

مجموعه ­ای از هنجارها یا ارزش­های غیر رسمی

ترویج تعاون و همکاری، کارایی اقتصادی و ثبات دموکراسی

جوامع و فرهنگ­ها