معیارهای مالی

درآمد یا رشد درآمد : این معیار نشان دهنده تمایل بیشتر به خرید کالاها یا خدمات شرکت است.

حاشیه سود ناخالص : درآمد حاصل از فروش منهای هزینه های مستقیم و غیرمستقیم تولید کالاها یا خدمات مذکور، نشان دهنده تمایل مشتریان به پرداخت قیمت های مناسب به ازای ارزش محصولات و خدمات شرکت می‌باشد.

هزینه ضمانت و یا بازگشت محصول : معیارهای مذکور دیدی از کیفیت محصول و میزان تأمین انتظارات مشتری از شکل ظاهری و ویژگی‌های محصول ارائه می‌دهند.

معیارهای غیرمالی

سهم بازار یا رشد بازار : سهم بازار، معیار پذیرش پیشنهادهای رقابتی در بازار توسط مشتری است.سه بازار با تقسیم فروش شرکت (درآمد) به فروش کل رقبا محاسبه می‌گردد.

رضایت مشتری : این معیار، برداشت مشتری از ارزش و میزان تأمین انتظارات از محصولات ‌یا خدمات را منعکس می‌سازد.این اطلاعات معمولاٌ با پیمایش تلفنی یا پستی، پس از فروش محصول یا ارائه خدمات جمع‌ آوری می‌گردد.

معرفی محصول به دیگران : این معیار بیانگر وفاداری مشتری است (سایمونز;۱۳۸۵).

۲-۲-۱۱-۲) عملکرد شرکت از دیدگاه بازارهای عوامل

استراتژی هر شرکتی که سعی در به حداکثر رساندن ارزش منابع تحت کنترل دارد، باید بر منابعی که بازارهای عوامل فراهم می‌کنند، متکی باشد.این تأمین کنندگان، منابع مهمی مانند نیروی کار، خدمات قراردادی، مواد خام، انرژی، ساختمان ها و زمین های استیجاری را تامین می نمایند.بهرحال، برداشت تامین کنندگان از ارزش با برداشت مشتریان و مالکان بسیار متفاوت است.آنان در شرکت یا معامله ای که پیامدهای بلندمدت داشته باشند، سرمایه گذاری نمی کنند.آنان کالاها و خدمات خود را به ازای پرداخت نقدی یا شرایطی مشخص، مثلاٌ پرداخت طی سی روز، می فروشند.‌بنابرین‏ برای تأمین کنندگان، معیار اساسی عملکرد، قابلیت اطمینان و پرداخت بموقع مبلغ کالاها و خدمات دریافت شده است.در زمینه ارزش تأمین کنندگان، معیاری که مدیران به کار می‌برند به جریان نقدی و مدت پرداخت حسابهای پرداختی وابسته است.مدیران کسب ‌و کارها، باید تراز نقدی خود را به دقت طراحی و مدیریت نمایند تا نسبت به نقدینگی کافی برای پرداخت بموقع تعهدات، اطمینان حاصل گردد (سایمونز;۱۳۸۵).

۲-۲-۱۱-۳) عملکرد شرکت از دیدگاه بازارهای مالی

عملکرد شرکت، از دیدگاه سهام‌داران، در افزایش ارزش پولی و بازده مالی سرمایه گذاری آنان منعکس می‎گردد.می توان این ارزش را برای شرکت‌های عرضه شده در بورس با تغییرات روزانه قیمت سهام شرکت، ارزیابی نمود.در سایر شرکت‌ها تنها در هنگام تغییر مالکیت سهام شرکت می توان افزایش ارزش را ارزیابی نمود.مدیران باید مطمئن شوند که بازده مالی ناشی از سود پایدار کسب وکار، انتظارات مالکان و مالکان بالقوه را برآورده می‌سازد.در بازارهای مالی رقابتی، همواره گزینه های مختلفی برای سرمایه گذاری وجود دارد.‌بنابرین‏، عملکرد اقتصادی یک شرکت باید برای کسب سرمایه گذاری جدید و ترغیب سهام‌داران کنونی به حفظ مالکیت، مطلوب باشد.از منظر بازار مالی، مدیران برای ارزیابی به چهار معیار که بر عملکرد شرکت متمرکز است، می پردازند: سود، سود اضافی، ارزش بازار و بازده سرمایه گذاری(ROI).

سود : به صورتی که در صورت درآمد یک شرکت نشان داده می شود، از دیدگاه سرمایه گذار شالوده عملکرد کسب وکار است.سود، مبلغی است که پس از کسر تمام مخارج از درآمد دوره مالی به دست آمده است.

هزینه دوره مالی – درآمد دوره مالی = سود

سود معیاری است که نشان می‌دهد چه مقدار از درآمد حاصل از فروش کالا و خدمات برای سرمایه گذاری مجدد یا توزیع بین مالکان باقی مانده است.

بازده سرمایه گذاری : مشکل مذکور با در نظر گرفتن میزان سرمایه گذاری مالی برطرف می شود.ROI هر دوره مالی نسبت سود حسابداری بر سرمایه گذاری انجام شده برای کسب سود مذبور می‌باشد.ROI، سرمایه گذاری انجام شده توسط مالکان را پشتیبانی سود در نظر می‌گیرد.‌بنابرین‏ سود بالاتر حاصل از سرمایه گذاری ثابت، بازده مالی بالاتری برای سرمایه گذاران و افزایش ارزش بازده را به دنبال دارد.

سود اضافی : معیار خلق ارزش است که با در نظر گرفتن میزان سود مورد انتظار سرمایه گذاران از سرمایه گذاری خود یک گام از ROI فراتر می رود.سود اضافی معیار مقدار سود اضافی برای ۱- سرمایه گذاری در کسب وکار، ۲- توزیع میان مالکان پس از توزیع بازده معمول(مورد نظر) سرمایه گذاری است.سود اضافی با کسر هزینه های معمول سرمایه کسب وکار با نرخ های رایج بازار از سود حسابداری محاسبه می‎گردد.

هزینه های پرداختی برای سرمایه مورد استفاده – سود حسابداری = سود اضافی

ارزش بازار بیانگر بهترین معیار برای خلق ارزش است، زیرا ارزش سهام کسب و کار را همان‌ طور که در بازارهای مالی قیمت گذاری می‌گردد، نشان می‌دهد.ارزش بازار قیمتی است که سهام یک شرکت در بازار مبادله می‌گردد.قیمت گذاری ارزش شرکتهایی که در بازار بورس حضور دارند، به صورت روزانه ‌بر اساس قیمت سهام قیمت گذاری و در گزارش های مالی درج می‌گردد.ارزش بازار یک شرکت، یا ارزش کل سرمایه شرکت با ضرب تعداد سهام در قیمت هر سهام محاسبه می‌گردد (سایمونز;۱۳۸۵).

قیمت سهام تعداد سهام = ارزش

در تحقیق حاضر بنابه وجود محدودیت هایی که بعداً به آن اشاره خواهد شد و نیز به منظور کیفی سازی شاخص های مالی شاخص های اندازه گیری عملکرد مالی عبارتند از : روند درآمد – روند سودآوری – روند اعطای تسهیلات – روند جذب سپرده و روند وصول مطالبات برای اندازه گیری عملکرد بازرگانی در نظر گرفته شده است.

بخش سوم:

پیشینه تحقیق

تحقیقات داخلی:

۱٫رهنمای رودپشتی و دیگران (۱۳۹۲) در تحقیقی تحت عنوان ” سنجش تاثیر سیستم اطلاعات حسابداری مدیریت مبتنی بر پشتیبانی تصمیم و هوش تجاری بر عملکرد مالی واحدهای اقتصادی ” انجام دادند.این تحقیق با مرور ادبیات موضوعی پشتیبانی تصمیم وهوش تجاری با رویکرد کاربرد در سیستم اطلاعات حسابداری مدیریت نسبت به سنجش الگو اقدام شد و سپس به منظور سنجش تاثیر وجود این سیستم بر عملکرد مالی از واحدهای اقتصادی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران نمونه گیری متناسب گردید.در ادامه با بهره گرفتن از مدل فرایند تحلیل سلسله مراتبی به مؤلفه‌ های الگوی پشتیبان تصمیم و هوش تجاری وزن دهی شده و با توزیع پرسشنامه کتبی و مصاحبه سطح پشتیبانی تصمیم و هوش تجاری در سیستم اطلاعات حسابداری مدیریت هر یک از واحدهای اقتصادی مورد نمونه اندازه گیری شد.نمونه مورد مطالعه در سه گروه شرکت‌ها با سطح سیستم اطلاعات حسابداری مدیریت مبتنی بر پشتیبانی تصمیم گیری و هوش تجاری قوی، متوسط و ضعیف طبقه بندی گردید و با بهره گرفتن از آزمون همبستگی ارتباط معنی داری هر یک از متغیرهای حسابداری مدیریت با معیارهای عملکرد مالی بازده سرمایه گذاری و بازده حقوق صاحبان سهام مورد سنجش قرار گرفت.نتایج به دست آمده نشان می‌دهد ارتباط معنی داری بین سیستم اطلاعات حسابداری مدیریت مبتنی بر پشتیبانی تصمیم و هوش تجاری در سطوح مختلف با متغیرهای عملکرد وجود دارد.

این قبیل موارد و بسیاری موارد دیگر که در طی سالیان گذشته و در خلال جنگ های متعدد صورت گرفته همگی بر خلاف اصول و مقرراتی است که کنوانسیون ژنو مقرر داشته، چرا که در مواد کنوانسیون مذکور اقدامات زیادی در جلوگیری از اعمال و رفتار باعث فوت اسیران پیش‌بینی و در صورت فوت نیز کشور دارنده اسیر مکلف به تنظیم وصیت نامه ی اسیران جنگی که جامع شرایط باشد، معاینه دقیق پزشکی، تنظیم گواهی و گزارش فوت، اجرای مراسم خاک سپاری و ادای احترامات لازم طبق اصول مذهبی اسیر، دفن آنان به صورت انفرادی و …. برای حمایت از جان اسیران در نظر گرفته شده است لیکن همان طور که گفته شد در خیلی از موارد این حقوق رعایت نمی گردد. در اردوگاه‌های عراق ما به چشم خود می دیدیم که اسیران ایرانی براثر فشارهای روحی، ضعف جسمانی شدید ناشی از سوء تغذیه، ‌انواع و اقسام بیماری‌ها می مردند و عراقی ها بدون رعایت اصول مذهبی (دادن غسل و کفن، اجرای مراسم، شرکت بچه ها در تشییع جنازه و …) آنان را در زمین های اطراف اردوگاه ها دفن می‌کردند و این تبادل جنازه ها که بعد از گذشت ۱۲ سال از آتش بس ایران و عراق صورت می‌گیرد به خاطر همین موضوعات است.

۲-۲-۳- ضمانت یا قول اسیر^[۵۲]

یکی دیگر از جهات و راه های پایان اسارت که باعث آزادی اسیران جنگی در حین مخاصمات فعال می‌گردد، ضمانت یا قول آنان است ‌به این نحو که کشور اسیر کننده می‌تواند در چهارچوب قوانین و مقررات داخلی خود، کلیه اسیران یا عده ای از آنان را به قید ضمانت و یا تنها به صرف قول خود ایشان آزاد و اجازه دهد که به کشورشان باز گردند. این قبیل اسیران باید تضمین و قول دهند که پس از آزادی در مخاصمات فی مابین دو کشور شرکت نخواهند کرد. این شیوه هر چند بسیار انسانی و شرافتمند است اما کارایی و اثر لازم را نخواهد داشت، چرا که اسیر به احتمال بسیار زیاد قادر به انجام چنین تعهدی نخواهد بود شرکت در جنگ برای نیروی نظامی و در برخی موارد غیر نظامیان امری اجباری و تحمیلی است و اراده و تمایل افراد و در موارد استثنایی نقشی در آن ندارد. آزادی به قول شرف در زمان‌های گذشته بسیار ارزش‌، عزت و احترام زیادی داشته و در بعضی مقررات و متون داخلی بین‌المللی ذکر شده است مثلاً در فرمان سلطنتی فرانسه در تاریخ ۴ اوت ۱۸۱۱ مواد ۱۰ تا ۱۲ مقررات ۱۹۰۷ لاهه در این مورد تصریح کرده بود. اما در معاهده ی ۱۹۲۹ ژنو راجع ‌به این مسئله هیچ سخنی گفته نشد و موضوع مسکوت ماند.

به هر حال چند نمونه از این‌گونه روش جهت آزادی اسیران صورت گرفته که به عنوان مثال می‌توان به آزادی اسرای فلیپینی که توسط ژاپن در سال ۱۸۴۲ و در جزیره لوسن به اسارت در آمده بودند اشاره نمود، یا اسرای ایتالیایی که توسط انگلستان در سال ۱۹۴۳ و در جزیره سسیل با دادن قول شرف آزاد گردیدند. این روش آزادی در معاهده ی ۱۹۴۹ مورد توجه قرار گرفت و وفق بند ۲ ماده ۲۱ معاهده فوق پیش‌بینی و مطرح شد که آزادی به قید قول شرف را تا هر مقدار که قوانین دولت متبوعه اسیر اجازه دهد و در مواقعی که این اقدام موجب بهبودی وضعیت سلامتی اسیر گردد امکان پذیر می‌باشد. آزادی اسرا با ضمانت یا قول شرف در معاملات و مبادلات بین کشورهای متخاصم امروزه خیلی کم مشاهده می شود شاید بتوان گفت که در موارد نادری این نوع اقدامات از سوی کشورهای دارنده ی اسیر اتفاق می افتد. به دلیل این که هیچ اسیری نمی تواند تعهد نماید بعد از آزادی دوباره در مقابل کشور آزاد کننده اش مبارزه نکند ضمن این که آزادی اسیران در مقیاس گسترده و تعداد زیادی باعث افزایش توان رزمی و قدرت باز دارندگی کشور متبوع اسیر می‌گردد به ویژه ممکن است رفتار، عملکرد و برخوردهای عوامل و عناصر کشور اسیر کننده با اسیران باعث کینه و عداوت درونی اسیران گشته و آنان در مقام تلافی باشند لذا احتمالاً بعد از آزادی با کینه ای عمیق تر به جنگ علیه آن کشور بپردازند در چندین ساله ی اخیر و در خلال جنگ های اعراب و اسرائیل، هند و پاکستان، ایران و عراق، ‌کویت و عراق، آمریکا و عراق، بوسنی و هرزه گوین و … مشاهده و یا شنیده نشده که از این نوع آزادی اسرا صورت گرفته باشد. تنها در بعد سیاسی و به راه انداختن تبلیغات و بهره برداری های چند منظوره اقداماتی صورت گرفته که از جمله ی آن ها می توان به آزادی ۸ نفر از اسیران بسیجی ایرانی در عراق اشاره کرد. لذا با توجه به مراتب بالا با وصف پیش‌بینی و گنجانیده شدن اسرای جنگی یا قول شرف در کنوانسیون ۱۹۴۹ این اواخر موردی بر طبق مقررات مذکور صورت نگرفته است.

دارایی و مال دیگران قابل احترام بوده و سایرین از تعدی و تجاوز به آن ممنوع شده اند به طوری‌که در دین مبین اسلام یکی از ضروریات خمسه حفظ مال می‌باشد، طبق معاهده ۱۹۲۹ و ۱۹۴۹، ‌ابزار، وسایل و اموال شخصی اسیر جنگی نبایستی توقیف یا تملیک گردد و چنانچه به نحوی از انحاء ضبط گردد باید در هنگام آزادی به اسیر عودت داده شود و چنانچه از زمان ضبط و توقیف تا هنگام رد آن اموال تلف، ناقص یا گم شود دولت بازداشت کننده هر گونه درخواست غرامتی را که اسیران جنگی بابت لوازم شخصی و نقدینه یا اشیاء قیمتی که از وی اخذ شده و هنگام اعاده او به میهنش به وی مسترد نگردیده باشد، همچنین هر گونه درخواست غرامت مربوط به فقدان چیزی که اسیر تقصیر و علت آن را به دولت بازداشت کننده یا یکی از عمال آن بداند بایستی پرداخت نماید ضمن اینکه دولت بازداشت کننده مکلف است تمام لوازم شخصی را که اسیر جنگی در مدت اسارت به آن‌ ها نیاز دارد با هزینه خود تامین و تعویض کند و در هر حال دولت بازداشت کننده گواهی نامه ای به امضای افسر مسئول حامی کلیه اطلاعات مفید را به اسیر جنگی خواهد داد و معلوم می کند به چه علت و دلیلی لوازم، نقدینه یا اشیاء قیمتی مذبور به اسیر اعطا نشده و نسخه ی ثانی این گواهینامه به توسط آژانس مرکزی اسیران جنگی برای دولت متبوع اسیر ارسال خواهد شد.

گفتار چهارم: خیار عیب و حق اصلاح مورد تعهد در حقوق ایران

با اینکه عیب یکی از مصادیق عدم مطابقت اجرای تعهد قراردادی با متن قرارداد می‌باشد و از این جهت همانند عدم مطابقت در کمیت، کیفیت، جنس، زمان، مکان و سایر شرایط ضمن قرارداد می‌باشد و خصوصیت خاصی از حیث مطابقت ندارد تا جداگانه طرح شود، اما به دلیل اینکه در حقوق ایران به تأسی از فقه امامیه، احکام خاصی بر عنوان عیب بار شده است، لازم است در کلیات اجرای تعهد قراردادی به «عیب مورد تعهد» به عنوان یکی از حالات عارض بر مورد تعهد بپردازیم. علت اینکه در حقوق ایران احکام خاصی بر عنوان عیب بار شده است، آن است که احکام حقوق مدنی در خصوص خیار عیب از حقوق اسلامی گرفته شده است که آن هم به نوبه خود نشأت گرفته از روایات و ادله فقهی است^[۱۸۲].

بند اول: شرایط کلی

در قانون مدنی ایران از احکام عیب در خیار عیب به طور مفصل بحث شده است و به طور پراکنده در سایر عقود نظیر اجاره و … نیز سخن به میان آمده است، ولی عیب در قانون مدنی تعریف نشده است. در فقه، عده ای مثل شیخ انصاری، تشخیص همه مصادیق عیب را در قیاس با خلقت اصلی قابل بررسی و احراز دانسته و در نهایت برای تشخیص آن، وضعیت نوعی آن جنس را ملاک دانسته و در این رابطه به ضابطه عرفی متوسل شده است که اگر عرف جنسی را از حد متوسط نوع آن پایین تر تلقی کرد، آن جنس معیوب و اگر از حد متوسط بالاتر بود، آن جنس کامل است. لذا اگر گوسفندی در اثر رشد زیاد در حد یک گوساله بزرگ شود، هر چند زاید بر خلقت اصلی چیزی دارد، ولی عرف این چاقی زیاده بر حد را برای گوسفند صفت کمال می پندارد و عیب محسوب نمی شود. ایشان در تکمیل این سخن می‌گویند: اگر بین خلقت اصلی و حال غالب افراد- که با تشخیص عرف ممکن است-تعارض پیش بیاید، دومی مقدم است یعنی عرف برای تشخیص حالت نوعیه متوسطه ملاک قرار می‌گیرد نه خلقت اصلی^[۱۸۳].

حقوق دانان متقدم اغلب همان تعریف فقها ‌در مورد عیب را پذیرفته اند و آن را خروج شیئ از مجرا و خلقت طبیعی دانسته^[۱۸۴]، اما برخی حقوق دانان متأخر این تعریف را در مواردی قابل کاربرد می دانند که اصل خلقت آن ضابطه معینی در طبیعت دارد ولی در تولیدات و فرآورده های صنعتی به دشواری می توان از معیار اصل خلقت یا مجرای طبیعی استفاده کرد. ایشان فایده و مصرفی که هر کالا به منظور استفاده از آن مورد معامله قرار می‌گیرد را معیار عیب می دانند و آن را این گونه تعریف می‌کنند که « نقشی است که از ارزش کالا یا انتفاع متعارف آن می کاهد^[۱۸۵]. این نظری است که قانون مدنی نیز آن را بیان ‌کرده‌است؛ ماده ۴۲۶ قانون مدنی اشعار می‌دارد که: « تشخیص عیب بر حسب عرف و عادت می شود و ‌بنابرین‏ ممکن است بر حسب ازمنه و امکنه مختلف شود».

بند دوم: عیب کالا و حق اصلاح مورد تعهد

در حقوق ایران، موضوع «برطرف کردن عیب کالا» تازگی داشته و کمتر مورد بحث قرار گرفته است. قانون مدنی نیز در مبحث خیار عیب، آن را مسکوت گذاشته است. آنچه در منابع فقهی مطرح شده، زوال عیب است که ارتباطی به برطرف کردن عیب کالا توسط فروشنده ندارد. زیرا زوال عیب، مواردی را شامل می شود که عیب موجود در کالا خود به خود و بدون دخالت فروشنده برطرف شود.^[۱۸۶]

در قانون مدنی ایران مواد ۴۲۲ تا ۴۳۷ به خیار عیب و شرایط ایجاد و نحوه اعمال آن پرداخته شده است. در این مواد به مشتری حق داده شده تا تحت شرایطی کالای معیوب را به فروشنده رد کرده و ثمن معامله را پس بگیرد. همچنین در مواردی که با وجود عیب کالا، امکان رد کالا و فسخ عقد وجود ندارد، این حق به وی داده شده تا کالا را نزد خود نگاه دارد و تفاوت میان بهای کالای سالم و معیب را از فروشنده دریافت کند. این مبلغ پول که در اصطلاح حقوقی، ارش نامیده می شود، تنها در خصوص خیار عیب مقرر گردیده و در سایر خیارات، زیان دیده از عقد تنها می‌تواند آن را فسخ کند، لیکن در خیار عیب این حق اضافی به او داده شده است که عقد را نگاه دارد و تفاوت قیمت را بگیرد^[۱۸۷]. البته بر طبق ماده ۴۲۲ قانون مدنی عیبی که باعث ایجاد خیار برای متعهدله می‌گردد عیبی است که مخفی بوده و در زمان عقد موجود باشد، هرچند این قاعده کلی استثنایی هم دارد که ماده ۴۳۰ قانون مدنی آن را بیان می‌دارد. به موجب این ماده: «اگر عیب حادث بعد از قبض در نتیجه عیب قدیم باشد، مشتری حق رد را نیز خواهد داشت». در پایان این بحث، ذکر این نکته ضروری است که در مواردی، دارنده کالای معیب فقط می‌تواند مطالبه ارش نماید و نمی تواند عقد را فسخ و کالا را رد نماید. این موارد شامل تلف مبیع یا منتقل کردن آن به غیر یا ایجاد تغییر در آن و همچنین ظاهر شدن عیب جدیدی در مبیع بعد از قبض، مگر اینکه در زمان خیار مختص به مشتری باشد (ماده ۴۲۹ قانون مدنی). احکام فوق در خصوص خیار عیب زمانی که قرارداد راجع به انتقال مال است. در صورتی است که کالای مورد معامله عین معین باشد، اما راجع به کلی فی الذمه، اگر فردی که بایع تسلیم ‌کرده‌است معیب درآید، خریدار حق فسخ ندارد و می‌تواند فروشنده را مجبور به تبدیل آن کند و در صورتی که تبدیل آن ممکن نباشد حق فسخ دارد^[۱۸۸]، زیرا مبیع معیوب اگرچه در اثر تسلیم به مشتری ظاهراًً تملیک شده است و مانند عین خارجی جلوه می‌کند، ولی پس از کشف آنکه در حین تسلیم معیوب بوده، معلوم می‌گردد که در حقیقت تملیک حاصل نشده است^[۱۸۹].

‌در مورد عقد اجاره به هنگام بروز عیب در عین مستاجره، قانون مدنی با وجود به رسمیت شناختن حق فسخ برای مستأجر، استثنایی بر آن وارد نموده است؛ به موجب ماده ۴۷۸ چنانچه موجر از عین مستأجره رفع عیب نماید به نحوی که ضرری متوجه مستأجر نگردد، حق فسخ منتفی است. از طرف دیگر، صرف وجود عیب نیز مستمسکی برای اعمال حق فسخ نخواهد بود، بلکه به صراحت ماده ۴۷۹: «عیبی که موجب فسخ اجاره می شود عیبی است که موجب نقصان منفعت یا صعوبت در انتفاع باشد».

و یا در جایی دیگر دارد:

«شکر خدا که هر چه طلب کردم از خدا

بر منتهای دولت خود کامران شدم»

به‌رغم آنکه توافق کلی در تعریف کیفیت زندگی وجود ندارد، پژوهشگران بر سه ویژگی مهم آن شامل چند بعدی بودن، ذهنی بودن و پویا بودن اتفاق نظر دارند. کیفیت زندگی موضوعی چند بعدی است و دارای ابعاد جسمی، روانی، اجتماعی و روحی است. این ویژگی با تعریفی که امروزه از سلامتی داریم منطبق است. آنجا که سلامتی را رفاه کامل جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی می‌دانیم.

عامل اصلی تعیین‌کننده کیفیت زندگی عبارت است از تفاوت درک شده بین آنچه هست و آنچه از دیدگاه فرد باید باشد و این همان ذهنی بودن کیفیت زندگی است که قبلاً به آن پرداختیم. پویایی کیفیت زندگی ‌به این معنا است که با گذشت زمان تغییر می‌کند و به تغییرات فرد و محیط او بستگی دارد.

در علوم پزشکی به طور خاص اندازه‌گیری کیفیت زندگی کاربردهای زیر را دارا است:

الف) تعیین کارایی درمان‌های مختلف،

ب) ارزیابی خدمات بهداشتی و اولویت‌بندی آن ها،

ج) سیاست‌گذاری و تخصیص منابع

د) بهبود روابط پزشک و بیمار با افزایش درک متقابل از بیماری و درمان آن،

هـ) پژوهش: طی چند دهه اخیر تحقیقات فراوانی ‌در مورد کیفیت زندگی ‌بر اساس شاخص‌های جمعیتی (همچون گروه‌های سنی، جنسیت، نژاد، حوزه های اجتماعی شهری و روستایی، طبقه اجتماعی و…)، فرهنگ‌های مختلف (در سطح ناحیه‌ای، ملی و منطقه‌ای)، زمان (مطالعات طولی و مقطعی)، محیط‌های سازمانی متفاوت و… انجام شده است، اما آنچه اخیراًً در حوزه علوم پزشکی مورد اقبال واقع شده است، بررسی کیفیت زندگی در گروه‌های خاصی از بیماران می‌باشد.

نحوه اندازه‌گیری کیفیت زندگی نیز در علوم مختلف متفاوت می‌باشد. به عنوان مثال روان‌شناسان از شاخصی به نام مقیاس رضایت از زندگی (لایف ستیسفاکشن اسکال) به وفور استفاده می‌کنند.

این مقیاس که توسط داینر تهیه شده است، پرسشنامه کوتاه مشتمل بر ۵ سوال است که بیانگر نوع نگاه متخصصان این حوزه به بحث کیفیت زندگی است. هر یک از سوالات طیفی رتبه‌ای از امتیازات از کاملا مخالف، مخالف، نسبتاً مخالف، نظری ندارم، نسبتاً موافق، موافق و کاملا موافق را شامل می‌شود. این سوالات عبارتند از:

۱) زندگی من در بیشتر جنبه‌ها با ایده‌آل‌هایم تطبیق دارد.

۲) شرایط زندگی‌ام عالی است.

۳) از زندگی‌ام راضی هستم.

۴) تا اینجا چیزهایی را که در زندگی‌ام خواسته‌ام، به دست آورده‌ام.

۵) اگر می‌توانستم در زندگی به عقب برگردم، تقریباً هیچ چیز را عوض نمی‌کردم.

برای ارزابی کیفیت زندگی در پزشکی پرسشنامه‌های زیادی تاکنون طراحی شده است، اما پرسشنامه‌های کیفیت زندگی سازمان جهانی بهداشت بیشتر مورد توجه هستند. در این میان پرسشنامهنسخه خلاصه شده پرسشنامه قدیمی جهت سنجش کلی کیفیت زندگی (سلامت جسمانی، سلامت روانی، روابط اجتماعی و سلامت محیط و پرسشنامه(۱) جهت سنجش کیفیت زندگی وابسته به سلامت بیشترین کاربرد را دارند که خود بحث مجزایی را می‌طلبد.

به هر حال بحث کیفیت زندگی طی قرن‌های متمادی همیشه موضوعی چالش‌برانگیز بوده و متاثر از نوع جهان‌بینی افراد می‌باشد.

مولوی نیز می‌گوید:

«اصل لذت از درون دان نز برون

ابلهی دان جستن از قصر و حصون

آن یکی در کنج زندان مست و شاد

و آن یکی در باغ تلخ و نامراد».

۲-۲ کیفیت زنـدگی در بیان عمومی

انسان‌ها در شکل و کیفیت زندگی تفاوت‌های شگرفی با یکدیگر دارند. شگرف ازآن رو که گونه های دیگر موجودات چنین اختلافات فاحشی در نوع زندگی با همنوعان خود ندارند. امّا انسان‌ها تجربه زندگی را آنقدر متفاوت با هم اجرا می‌کنند که میتوان پذیرفت هرآدمی سبک منحصر به فرد خویش را دارد. درخصوص انسان با اطمینان میتوان گفت کیفیت زندگی هرفرد بستگی بهنگرش و کیفیت ادراک او از محیط اطرافش می‌باشد. ساختارشگرف و پیچیده آدمی موجب می شود کیفیت این ادراک تنها وابسته شرایط زندگی هرفرد نباشد، بلکه سازماندهی نظام ادراک و تفسیراو نقش اصلیتر را بازی نماید. ازآنجا که با اطمینان میتوان گفت، کیفیت زندگی هرفرد وابسته به کیفیت ادراک او از چگونگی زیستنش می‌باشد، این تفاوت‌های عمیق درخصوص آدمی را میتوان توجیهکرد. همان طورکه درک آدمی نامحدود است. پس تنوع نامحدودی را هم ‌در سبک و کیفیت زندگی انسان‌ها میتوان قائل شد. درهرحال این سئوال تاریخی و همیشگی انسان از زندگی همواره مطرح بوده است که چه عواملی سبب ایجاد تفاوت ‌در کیفیت زندگی انسان‌ها است و چگونه میتوان با کیفیتتر زیست. جاهطلبی و تعالیگرایی ذاتی انسان ایجاب می‌کند که همواره به دنبال بهبود زندگی خویش باشد. ‌بنابرین‏ جستجوی پاسخ این سئوال که چگونه میتوان کیفیت بالاتری از زندگی را درک کرد. همیشه برای او مهم و جذاب است زیرا تکتک قدمهایش به دنبال بهبود زندگی خویش است. تمام ‌کوشش‌ها، خلاقیت‌ها و مخاطراتی که در زندگی روزمره به جان می خرد، هدفی مهمتر از ارتقاء کیفیت زندگی ندارند. برای بهتر زندگیکردن ناگزیر باید معیارهایی را برای خود تعریفکند. چه معیارهایی نشان خواهند داد و ثابت خواهندکرد که کیفیت زندگی رو به پیشرفت و ارتقاء است. این پرسش سئوال سادهای نیست، ولی به نظر می‌رسد انسان‌ها برای پاسخگوئی ‌به این سئوال دشواری چندانی ندارند. البته از آنجا که معتاد شده‌اند پاسخ‌هایشان را از میان سریعترین و سادهترین گزینه ها انتخابکنند. سئوال چندان سختی هم به نظر نمیرسد، بدون شک برای یافتن معیارهایی که رشد کیفیت زندگی را نشان دهند، نقدترین جواب، ارزیابی امکانات بیرونی تدارکشده درمحیط زندگی می‌باشد.

تعریف زندگی باکیفیتتر با بهره گرفتن از چنین معیارهایی بسیار روشن و ساده است. استطاعت مالی بیشتر، شأن اجتماعی والاتر، اسباب و امکانات مدرنتر، پیشرفت‌های شغلی و قرارگرفتن در طبقات اجتماعی بالاتر همه می‌توانند مقیاس‌های قابلدرک و مشخصی برای تعریف کیفیت زندگی باشند. چنین پاسخگوئی ساده و بدیهی آنقدر مورد پذیرش همگانی است که غالباً انسان‌ها تمام توانمندیها و ‌تلاش‌هایمان را برای کسب همین نتایج بهتر بسیج می‌کنند. با این حال در نهادخویش به خوبی می دانند که همه این شروط لازم برای زیستن کافی نیستند. دیدهاند و لمسکردهاند که لذت و آرامش مطلوب، همواره همراه با چنین دستاوردهایی نصیبشان نمیشود. دیدهاند و باور کرده‌اند ‌چه‌بسا سطح پایینتری از این داشته ها، با سطح بالاتری از کیفیت زندگی همراه بوده است و چهبسیار انسان‌های موفق وکارآمدی که بهرغم داشته های هنگفت، نمیتوان آن ها را دارای کیفیت زندگی برتری دانست. با چنین باورقلبی، ناچار نمیتوان ‌به این پاسخ سطحی وبدیهیقناعت کرد. سئوال بزرگ به قدرت خود باقی است چه عواملی درتعیین کیفیت زندگی آدمها مؤثر و تعیین‌کننده هستنـد.

وی می‌گوید: اصل در واقعیت درمانی ایجاد پیوند ، تقبیح مسئولیت گریزی و بازآموزی است و لذا فرمول ثابتی برای کاربری ‌در مورد فرد بیمار به هنگام درمان وجود ندارد چگونگی انجام واقعیت درمانی بستگی به میزان مسئولیت‌گریزی بیمار وشخصیت او دارد.

هرچند هیچ دو موردی همانند هم نیستند، هنگامی که درمان موفقیت‌آمیز باشد انسان به آسانی می‌تواند مشاهده کند این اصول چگونه با روند درمان به‌خوبی در هم بافته‌اند.

به نظر گلاسر، شکست در امر درمان ‌به این امر بر می‌گردد که به درستی آن اصول اساسی توسط درمانگر به کارگرفته نشده است، گلاسر می‌گوید: در آخرین سال تحصیل از درمان‌های سنتی ناراضی شده بودم و در جستجوی راه بهتری برای درمان افراد به جز روان‌درمانی سنتی بودم.

و وقتی برای درمان آرُن می‌بیند که درمان‌های سنتی جواب نمی‌دهد. تلاش‌های دیگری شروع می‌کند که بعدها واقعیت درمانی نام می‌گیرد.

۲-۴-۲- واقعیت درمانی و مفهوم آن

تعریف واقعیت درمانی که مبدع آن گلاسر ( ۱۹۸۶ ) است از بسیاری جهات به گشتالت درمانی و درمان مراجع – محوری شباهت دارد . در همه ی نظریه های یاد شده نحوه ی دریافت واقعیت از سوی مراجع و شیوه ی ارزشیابی درونی او از واقعیت مورد تأکید قرار می‌گیرد . به نظر گلاسر ، مراجع در دنیای بیرونی (دنیای واقعی) و درونی خود زندگی می‌کند و دنیای واقعی بر رفتار فرد تاثیر نمی گذارد ، بلکه دریافت و ادراک او از دنیای واقعی بر رفتار او تاثیر گذار است . انسان آزاد است و توان انتخاب دارد و باید مسئولیت پیامد انتخاب های خود را به عهده بگیرد .

در این روش درمانی ، مواجه شدن با واقعیت ، مسئولیت پذیری و ارزشیابی ‌در مورد رفتار های درست و نادرست مورد تأکید قرار می‌گیرد . فرد نه تنها در مقابل اعمال خود ، بلکه در برابر تفکرات و احساسات خود نیز مسئول است . فرد قربانی گذشته و حال خود نیست ، مگر این که خود بخواهد . این رویکرد درمانی هم ‌در مورد رفتارهای بهنجار و هم ‌در مورد رفتارهای نابهنجار وهم ‌در مورد تدوین شیوه های مناسب تعلیم و تربیت به کار می رود . یکی از نظریه های مشاوره که در دهه های اخیر شهرت یافته ، نظریه واقعیت درمانی است که عمدتاً توسط ویلیام گلسر تدوین شده است . رویکرد گلسر یک رویکرد نسبتا صریح است که به توان مراجع برای پرداختن به نیازهایش از طریق یک روند منطقی یا واقع بینانه اعتماد دارد . مشاوره از دید واقعیت درمانی صرفا یک نوع تعلیم یا کارآموزی ویژه است که می کوشد به فرد آنچه را که باید طی رشد طبیعی خود فرا گیرد، در یک مدت زمان نسبتا کوتاه بیاموزد .

گلاسر ( ۱۹۸۴ ) عنوان می‌کند که واقعیت درمانی قابل کاربرد برای افراد دچار هر گونه مشکل روانی از آشفتگی خفیف عاطفی گرفته تا گوشه گیری جنون آمیز کامل است . این روش ‌در مورد اختلالات رفتاری افراد جوان و سالمند و مشکلات مربوط به الکلیسم و مواد مخدر ، مؤثر و موفق است . این نظریه به طور وسیعی در مدارس ، مؤسسات تصحیحی ، بیمارستان های روانی ، بیمارستان های عمومی و مدیریت تجاری به کار گرفته شده است . تمرکز این نظریه بر زمان حال و تفهیم ( این نکته ) به اشخاص است که آن ها اساسا” کنشهای خود را در تلاش برای ارضای نیازهای اساسی انتخاب می‌کنند . اگر موفق ‌به این کار نشوند ، رنج می‌برند و باعث رنج دیگران می‌شوند . وظیفه ی درمانگر آن است که آن ها را به سوی انتخاب های بهتر و مسئولانه تر که تقریبا همیشه وجود دارد سوق می‌دهد .

واقعیت درمانی برآن است که اشخاص دو نیاز اساسی دارند که اگر ارضا ء نشود باعث درد می‌گردند . آن دو نیاز عبارتند از :

۱- نیاز به دوست داشتن و دوست داشته شدن.

۲- نیاز به احساس ارزشمند بودن برای خود و برای دیگران .

نیاز به احساس دوست داشتن و دوست داشته شدن شامل تمام اشکال محبت، از دوستی تا عشق والدینی است. هر کسی نیازمند آن است که محبت را در طول زندگی احساس کند. لازم است کسی را دوست بداریم و احساس کنیم مورد محبت هستیم. وقتی نتوانیم نیاز خود را به محبت یا عشق ارضاء کنیم ، از اضطراب ، ملامت خود ، افسردگی و خشم و احتمالا کناره گیری از جامعه رنج خواهیم برد. واقعیت درمانی بر رفتار فعلی تأکید دارد و لذا به تاریخچه گذشته ی مراجع تکیه نمی کند . وقتی مشاور از این رویکرد استفاده می‌کند، برای مراجع نقش معلم و سرمشق را ایفا می کند . واقعیت درمانی بر این فرض مبتنی است که در سراسر زندگی، یک نیاز روانی وجود دارد : نیاز به هویت که شامل نیاز به احساس منحصر به فرد بودن، مجزا بودن و متمایز بودن است . نیاز به هویت به عنوان محرک رفتار، در تمام فرهنگ ها عمومیت دارد . واقعیت درمانی مبتنی بر این پیش‌بینی است که مراجع مسئولیت شخصی سلامت خود را خواهد پذیرفت . قبول این مسئولیت به یک معنا، به شخص برای حصول استقلال و یا بلوغی کمک می‌کند که نتیجه ی آن اتکاء به حمایت درونی خود اوست. با اینکه بنا به بسیاری از نظریه های مشاوره ، لزومی ندارد که مشاور متعهدانه عمل کند ، اما واقعیت درمانگر ، مراجع را به صورت عمل مسئولانه تحسین می‌کند و اگر عمل او مسئولانه نباشد ، مشاور عدم تأیید خود را نشان می‌دهد .

واقعیت درمانی، برای مراکز آموزشی دلالت های مستقیمی دارد . گلسر اولین بار هنگامی که با دختران بزهکار در مدارس دخترانه ونچورا وابسته به سازمان جانان کالیفرنیا کار می کرد ، به مشکلات یادگیری و رفتاری کودکان علاقمند شد . او به تاریخ نسبتا عمومی شکست آموزشگاهی این قبیل دختران توجه پیدا کرد و این یافته ها او را به سوی ایفای نقش رایزن در مدارس عمومی سوق داد . گلسر ( ۱۹۶۵ ) فرضیاتی برای کمک به حل مشکلات کودکان تدوین کرد که آن ها را در کتاب واقعیت درمانی خود توصیف ‌کرده‌است . او در حالی که به کار در مدارس ابتدیی عمومی ادامه می‌داد ، متقاعد شد به اینکه اشاعه آثار شکست در فضای اکثر مدارس ، اثر مخربی بر اکثر کودکان مدارس دارد . حذف شکست از نظام مدارس و پیشگیری بزهکاری ، به عوض صرفا” درمان آن ، به صورت دو هدف عمده ی او درآمد . گلسر ( ۱۹۶۹ ) معتقد است که آموزش و پرورش می‌تواند کلید روابط انسانی مؤثر باشد و در کتاب مدارس بدون شکست، برنامه حذف شکست، تأکید برتفکر بر تفکر به عوض کار حفظی، طرح ایده ی مرتبط بودن برای برنامه ی درسی قرار دادن انضباط به جای تنبیه ، ایجاد محیط یادگیری ، یعنی جایی که کودک بتواند تجارب موفق و منتهی به هویت موفق خود را به اوج برساند ، ایجاد انگیزش و درگیر شدن ، کمک به کسب رفتار مسئولانه دانش آموز و برقراری شیوه های فعال شدن والدین و جامعه در مدارس را عنوان ‌کرده‌است.(گلاسر،۱۳۸۹)