شکل۲- ۳- نقشه ادبیات عوامل موثر بر رفتارهای منحرفانه
همان‌طور که در نفشه ادبیات فوق مشاهده می‌شود، تاکنون پژوهشی پیرامون تأثیر تمرکز بر رفتار انحرافی محیط کار در پرتو متغیر واسطه‌ای عدالت سازمانی در شرکت نفت یزد انجام‌نشده است. در پژوهش حاضر به‌منظور اندازه‌گیری رفتار منحرفانه از پرسش‌نامه مدل بنت و رابینسون شامل ۲ مولفه رفتار منحرفانه در سطح فرد و سازمان شامل ۲۴ سوال استفاده شده است.
۲-۴- تمرکز^[۱۴۲]
۲-۴-۱- تاریخچه و سیر تکاملی تمرکز
نظام‌های متمرکز، دیدگاه سنتی و غالب اکثر کشورهای جهان تا اواخر قرن بیستم بود. در این نظام ها اختیارات تصمیم‌گیری در دست حکومت مرکزی است و معمولا هیچ گونه حق تصمیم‌گیری به واحدها و بخش‌های پایین‌تر واگذار نمی‌شود. در واقع واحدهای پایین‌تر مجری سیاستهای حکومت مرکزی هستند و کنترل شدیدی بر آنها اعمال می‌شود. اما در نظام‌های غیر متمرکز، حکومت مرکزی اختیارات را به واحدهای موسسه‌ای پایین‌تر واگذار می‌کند. البته بازهم دولت مرکزی برای ایجاد هماهنگی، در اجرای برنامه ها دخالت دارد و بر آنها نظارت می‌کند. عدم تمرکز شامل: انتقال بخشی یا تمام تصمیم‌گیری‌ها و مسؤلیت‌های قدرت مرکزی به قدرت‌های محلی یا منظقه‌ای می‌باشد (یونسکو،۲۰۰۵).

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۲-۴-۲- مفهوم‌سازی تمرکز
دیدگاه سیستمی بر این اساس قرار دارد که در درون سازمان فعالیت‌های دائمی و پویا در جریان است. گام بعدی برای درک سازمان این است که به ابعادی از سازمان توجه شود که بیان کننده ویژگی‌های خاص سازمان هستند. این ابعاد به همان صورت سازمان را تشریح می‌کنند که شخصیت و ویژگی‌های فیزیکی معرف افراد هستند. ابعاد سازمانی به دو گروه طبقه بندی می‌شوند: ساختاری و محتوایی. ابعاد ساختاری بیان کننده ویژگی‌های درونی یک سازمان هستند. آنها مبنایی به دست می‌دهند که می‌توان بدان وسیله سازما‌ها را اندازه‌گیری و باهم مقایسه کرد. ابعاد محتوایی معرف کل سازمان هستند و بر ابعاد ساختاری اثر می‌گذارند.در تعیین ابعاد ساختاری، به عوامل زیادی اشاره شده است و این عوامل با توجه به دید و نگرش اندیشمندان، از تنوع زیادی برخوردار است. شاید اگر محققین به این نکته توجه کنند که چرا عواملی که مورد توجه قرار می‌دهند، جزء ابعاد ساختاری است، از تنوع و تعداد این ابعاد کاسته شود. از جمله این عوامل می‌توان به اجزای اداری، استقلال، تمرکز، پیچیدگی، تفویض اختیار، تفکیک، رسمیت، تلفیق، حرفه‌ای گرایی، حیطه نظارت، تخصص گرایی، استاندارد سازی و تعداد سطوح سلسله مراتب عمودی اشاره کرد که اکثر نظریه‌پردازان از بین عوامل فوق، در سه بعد تمرکز، رسمیت و پیچیدگی اتفاق نظر دارند (رابینز، ۱۹۸۷). یکی از انواع ابعاد ساختاری متمرکز بودن است. در سلسله مراتب اختیارات، متمرکز بودن به آن سطح از اختیارات گفته می‌شود که قدرت تصمیم‌گیری دارد. هنگامی که تصمیم در سطح بالای سازمانی گرفته شود، آن سازمان را متمرکز می‌نامند. هنگامی که تصمیم‌گیری ها به سطوح پایین‌تر سازمان تفویض گردد، می‌گویند سازمان غیر متمرکز است. در رابطه با خرید وسایل، تعیین هدف، انتخاب عرضه کنندگان کالا، تعیین قیمت، استخدام کارکنان و مشخص کردن حیطه کنترل و بازاریابی، یک سازمان می‌تواند به صورت متمرکز یا غیر متمرکز عمل کند (.دفت^[۱۴۳]، ۱۳۹۲).
استرس و پورتر^[۱۴۴] (۱۹۸۳)، تمرکز را به عنوان سطحی که قدرت تصمیم‌گیری در آنجا متمرکز شده‌است تعریف می‌کنند.
به اعتقاد رابینز^[۱۴۵] (۱۳۸۷)، تمرکز نسبت به دو جزء دیگر ساختار سازمانی (رسمیت و پیچیدگی)، بحث‌انگیزتر است. بنا به تعربف رابینز از تمرکز، به میزانی که تصمیم‌گیری در یک نقطه واحد در سازمان متمرکز شده‌است، تمرکز گفته می‌شود. تراکم قدرت در یک نقطه، بر تمرکز دلالت دارد و عدم تراکم یا تراکم نشانه عدم تمرکز است. تمرکز به میزان استقلال یک شغل در تصمیم‌گیری و انتخاب توجه داد. برخی از زیرمجموعه‌های تصمیم‌گیری که می‌تواندمحدوده‌ای متمرکز را شکل دهد، تعیین برنامه‌ها، تخصیص امکانات، جذب منابع، اعطای پاداش، استخدام و اخراج، ارزیابی عملکرد، تنظیم و اختصاص بودجه، دسترسی به اطلاعات و کنترل بر فرایندها هستند.
فایول می‌گوید هرچه که باعث بالا رفتن اهمیت نقشی که قسمتهای فرعی دارند می‌شود عدم تمرکز و آنچه که باعث کم شدن این اهمیت می‌شود، تمرکز نامیده می‌شود (آلن^[۱۴۶]، ۱۳۷۴).
۲-۴-۳- تمرکز زدایی یا عدم تمرکز در مقابل تمرکز
عدم تمرکز یا تمرکززدایی مفهومی است که در مقابل تمرکز گرایی بکار می‎رود. به باور صاحب‌نظران، تمرکز و عدم تمرکز مطلق وجود ندارد. اما برای درک بهتر این دو مفهوم، می‌توان تمرکز مطلق و عدم تمرکز مطلق را دو سر یک طیف با ویژگی‌های زیر در نظر گرفت (گویا و قدکساز خسروشاهی، ۱۳۸۶):
در تمرکز مطلق که ممکن است در سطوح متفاوت سیاسی، اقتصادی، مدیریتی، آموزشی و نظایر آن وجود داشته باشد، تمام اختیارات در دست حکومت مرکزی است و هیچ گونه حق تصمیم گیری به واحدهای موسسه‎ای پایین تر داده نمی‌شود و همگی، مجری سیاست‌های حکومت مرکزی هستند. در سر دیگر طیف، یعنی عدم تمرکز مطلق، حکومت مرکزی تمام اختیارات را به واحدهای موسسه‌ای پایین تر واگذار می‌کند. با چنین تعبیری از تمرکز و عدم تمرکز، کارلسن (۱۹۹۹)، تمرکززدایی را فرایندی می‌داند که معمولا حرکتی از مرکز به سمت پیرامون است و باعث کاستن تدریجی درجه تمرکز و افزودن درجه عدم تمرکز می‌شود و البته به معنای ایجاد عدم تمرکز مطلق نیست.. در نتیجه با پذیرش نسبی بودن مفاهیم تمرکز و عدم تمرکز، فرایند تمرکز زدایی نیز درجات متفاوتی خواهد داشت. لذا، مفاهیم تمرکز مطلق و عدم تمرکز مطلق، بیشتر در عالم ذهن قابل طرح هستند و در عمل، تنها درجاتی از تمرکز و عدم تمرکز مورد بحث قرار می‌گیرند. درجات عدم تمرکز ممکن است از کشوری به کشور دیگر متفاوت باشد. به باور کارلسن^[۱۴۷] (۱۹۹۹)، چیزی را که در یک سطح، مصداقی از عدم تمرکز است، می‌توان به سادگی در سطحی دیگر از مصادیق تمرکز دانست. مثلا کشوری که حق استخدام و عزل معلمان را به استام‌ها می‌دهد، در مقایسه با کشوری که این کار را جزو مسؤلیت‌های حکومت مرکزی می‌داند، غیر متمرکز عمل کرده است؛ اما در همین کشور، در مقایسه با کشوری که این کار را جزو مسؤلیت‌های حکومت مرکزی می داند، غیر متمرکز عمل کرده است. به گفته لاکهید^[۱۴۸] (نقل در کارلسن، ۱۹۹۹)، زلاندنو که مدعی داشتن نظام آموزشی نظام آموزشی غیرمتمرکز است، در دوره ابتدایی، مدارس نقشی در انتخاب معلمان ندارند. در حالی که به رغم اداره بسیار متمرکز در سیستم آموزشی فرانسه، این کشور پیشینه‌ای بسیار طولانی در مشارکت دادن مردم و قدرت‌های محلی برای تعیین محتوا و مطالب درسی مدارس دارد؛ در حالیکه این کشور معروف به داشتن نظام آموزشی متمرکز است.
بنار به اظهار نظر بانک جهانی، تمرکز و عدم تمرکز جدا از هم نیستند و در بسیاری از کشورها توازنی از هر دو، برای مؤثر و کارامد شدن سازمان لازم است (گویا و قدکساز خسروشاهی، ۱۳۸۶). این در حالی است که در برخی از کشورها، از جمله ایران که دارای نظام اداری متمرکز می‌باشد، تمایل زیادی به سمت عدم تمرکز ایجاد شده‎است و عموم افراد و کارشناسان، بخش اعظم ناکارامدی نظام اداری را معلول آن دانسته‌اند و چنین می‌پندارند که با تغییر نظام تصمیم‌گیری می‌توانند بر اکثر مسائل و مشکلات فائق آیند (تاتو^[۱۴۹]، ۱۹۹۹).
تمرکز زدایی انتقال دهنده قدرت تصمیم‌گیری، مسؤلیت و وظایف از بالا به پایین سطوح سازماندهی است.
۲-۴-۴- انواع تمرکز زدایی
هنسن^[۱۵۰] (۱۹۹۹)، قائل به سه نوع تمرکز زدایی به شرح زیر است:
۱- انتقال وظایف و کار ولی نه قدرت: در این نوع تمرکز زدایی، فقط انجام دادن کارها واگذار می‌شود و حق تصمیم‌گیری برای دولت مرکزی محفوظ می‌ماند. تموکنگ (به نقل از برای^[۱۵۱]،۱۹۹۹) ابراز می‌دارد که وقتی رهبران ملی در مکزیک، یکک برنامه اصلاخات برای تمرکز زدایی عنوان کردند، مدیریت آموزشی را به ۳۱ دولت ایالتی واگذار کردند؛ درحالیکه کنترل متمرکز را بر سیاستهای آموزشی در سطح ملی افزایش دادند. به باور وی، این نوع تغییر متمرکز، معمولا راهی برای تضمین کارامدی تمرکز است.
۲- نمایندگی: نوعی تمرکززدایی با انتقال قدرت تصمیم‌گیری از سطوح بالا به پایین است، البته قدرتی که مرکز بتواند آن را کنار بگذارد (امور از مرکز کنترل شوند). در واقع حق تصمیم‌گیری را به واحدهایی که از لحاظ سلسله مراتبی در مرتبه پایین‌تری قرار دارند، واگذار می‌شود؛ اما این حق در صورت صلاحدید واحد واگذار کننده، باز پس گرفته می‌شود. فلورستان و کوپر^[۱۵۲]مصداق عینی آن را نظام آموزشی چین معرفی می‌کندکه ابتدا غیر متمرکز شد، اما دولت با بازنگری در این حرکت و از احساس اینکه ممکن است دوباره کنترل را از دست بدهد، تمرکز ایجاد کرد (فلورستان و کوپر، ۱۹۹۷).
۳- تفویض اختیار: انتقال قدرت تصصمیم‌گیری به یک واحد خودمختار که بتواند بطور مستقل و بدون اجازه از مرکز اقدام کند. در واقع حق تصمیم‌گیری به یک واحد موسسه‌ای پایین‌تر واگذار می‌شود که این واحد می‌توان دبطور مستقل یا بدون اینکه لازم بداند از حکومت یا وزارتخانه مرکزی اجازه بگیرد، عمل کند. برای مثال در شیلی، کنترل بسیاری از جریان‌های آموزشی به وزارتخانه‌ها واگذار شده و آنها به صورت مستقل در مورد تمام مسائل تصمیم‌گیری می‌کنند. با این تعریف بنظر می‌رسد خصوصی سازی^[۱۵۳] نوعی عدم تمرکز باشد که زیر مجموعه‌ای از تفویض اختیار یا واگذاری به معنای انتقال مسؤلیت و منابع از بخش دولتی به بخش خصوصی است.
۲-۴-۵- مواجهه با تمرکز زدایی در عمل: مواجهه سخت و مواحهه نرم
نتایج کنفرانس “سیاستها و استراتژی‌های عدم تمرکز در مدیریت و تصمیم‌گیری” یونسکو در سال ۲۰۰۳ نشان می‌دهد که عدم تمرکز خود هدف نیست؛ بلکه راهبردی برای بالابردن کیفیت و بهبود مدیریت می‌باشد (یونسکو، ۲۰۰۵). عدم تمرکز زمانی با موفقیت مواجه می‌شود که ابتدا فهمیده‌شود چرا و برای چه هدفی به تمرکز زدایی نیاز است و سپس دولت مرکزی منابع و مسؤلیت‌ها را همزمان به قدرت‌های منطقه‌ای و محلی انتقال دهد (گرشبرگ^[۱۵۴]، ۱۹۹۸).
جهت موفقیت یک نظام غیر متمرکز باید به مثابه سیستم، به تمامی اجزای آن باهم توجه کرد. برمن و همکاران بر این باورند که برای کارامدی عدم تمرکز، تمام عناصر و بخش‌های یک مجموعه باید همزمان کار کنند و بدترین حالت این است که تمرکز زدایی فقط در یک بخش رخ دهد (برمن و همکاران^[۱۵۵]، ۲۰۰۲). شاید یکی از دلایل عدم موفقیت نظام غیر متمرکز در کشورهای در حال توسعه، توجه نکردن به همه جوانب آن باشد. برای تمرکز زدایی جنبه های متفاوتی وجود دارد که آنها را باید مد نظر قرار داد. در بررسی پیشینه و تجارب کشورها درباره نظام‌های تمرکز زدایی و تمرکز گرایی می‌توان بین دو رویکرد یا مواجهه تمایز قائل شد: رویکرد یا مواجهه سخت و نرم.
مواجهه سخت: در مواجهه سخت اساساً تغییرات و اصلاحات مدیریتی، ساختاری، سیاسی و مالی در کانون توجه می‌باشد و به محتوا و غنی‌سازی برنامه‎ها کمتر توجه می‌شود. برای مثال، تمرکز زدایی مالی یکی از اساسی‌ترین تغییراتی است که بر تمرکز زدایی آموزشی تاثیرگذار است. مسؤلیت‌های مالی و نحوه واگذاری آن به سطوح پایین‌تر، یکی از مؤلفه‌های عدم تمرکز بوده‌است. بنا به گذارش بانک جهانی، برای اینکه دولت‎های محلی و موسسات خصوصی، مسؤلیت واگذار شده را به طور مژثر انجام دهند، باید بودجه کافی و اختیارات لازم را برای تصمیم‌گیری درباره هزینه‌ها داشته باشند (گویا و قدکساز خسروشاهی، ۱۳۸۶).
از نمونه‎ های دیگر مواجهه سخت با این مقوله، تمرکز زدایی مدیریتی است که به باور اکثر متخصصان، عدم تمرکز مدیریتی و عدم تمرکز مالی، بسیار به هم وابسته‌اند؛ زیرا حرکت به سمت عدم تمرکز وقتی موفقیت آمیز است که مدیران محلی بتوانند تصمیمات مناسبی راجع به مسائل مالی اتخاذ نمایند. همچنان که اگر مدیران محلی در مورد نحوه جذب و هزینه کردن بودجه محدودیت بسیاری داشته باشند، نمی‌توانند تغییرات لازم را در جهت آموزش مفید و مؤثر ایجاد کنند (باهل^[۱۵۶]،۱۹۹۷). این امر نشان می‌دهد که قدرت تمرکز زدایی امر بسیار ظریف و حساسی است و باید در تمرکز زدایی به طور کامل نسبت به مسائل مالی و چگونگی تأمین آن چاره جویی نمود (چنگ^[۱۵۷]، ۱۹۹۷).
در تمرکززدایی مدیریتی بر دو موضوع تأکید می‌شود: موضوع اول مهارت کافی مدیران و موضوع دوم مساله نظارت است. در خصوص این موضوعات برمن و همکاران (۲۰۰۲)، معتقدند که باید مدیران جهت انجام نقش مدیران ماهر، آموزش لازم را ببینند.
مواجهه نرم: بر اساس مواجهه نرم، در حالیکه تلاش‌هایی جدی از طریق قدرت‌های مرکزی در اجرای مسؤلیت‌ها صورت می‌گیرد، باید این سیاست شکل بگیرد که قدرت‌های محلی نیز بخشی از این مسؤلیت‌ها را برای تدوین و تولید برنامه‌های تصمیم‌گیری در حوزه‌های مختلف بر عهده گیرند و باید پیوندهای خاصی بین قدرت‌های محلی و مرکزی برقرار گردد (گویا و قدکساز خسروی، ۱۳۸۶).
چنین به‌نظر می‌آید که در گفتمان پذیرش نظام متمرکز یا غیر متمرکز، متاسفانه مسئله اصلی بحث در خصوص حل مشکلات اقتصادی و مالی هریک از این نظام‌ها، چگونگی تغییر این نظام‌ها، حل معضلات مدیریتی و اجرایی آنهاست و به نوعی به بررسی مسائل سیاسی و اقتصادی (کلا مواجهه سخت) پرداخته می‌شود؛ در صورتیکه این‌ها باید به عنوان پیش‌نیاز و تسهیل کننده در جهت رسیدن به هدف اصلی سازمان‌ها و چگونگی ایجاد تغییرات مثبت در بنیادها، نگرش‌ها و ارزش‌ها (یا همان اعمال مواجهه نرم) باشد.
۲-۴-۶- ماهیت تمرکز
اغلب تمرکز در تصمیم گیری را با بوروکراسی ، دیوانسالاری اداری یا کاغذ بازی مترادف می دانند و معمولاً همان محاسن و معایبی را که به بوروکراسی نسبت می دهند به تمرکز نیز منسوب می سازند. ولی اگر از چگونگی مطرح شدن بوروکراسی برای اولین بار چشم بپوشیم ، بوروکراسی و به تبع آن تمرکز از هنگامی که توسط وبر مطرح شد تا مدتی پس از آن که بار معنایی منفی پیدا کرد القاء کننده مفاهیمی سازنده بود. اما از هنگامی که بوروکراسی وبر ، که قرار بود حداقل در تئوری ، وسیله ای کارساز برای پیش بردن سازمانهای نوین به سوی هدفهایشان به دست دهد ، به عنوان سدی در برابر تصمیم گیریهای سریع و مانعی در مقابل جریان امور تلقی شد ، بوروکراسی و تمرکز با همان مفهومی که در دیوانسالاری برای اولین بار مطرح شده بود ، مطرح گردید . بوروکراسی نیز همراه با رشد سازمان ، افزایش می‌یابد ، ولی بزرگ شدن سازمان می تواند با کاهش تمرکز همراه باشد.اصولاً تمرکز و قالبی کردن امور در سازمانها دو شق مختلف کنترل سازمانی به شمار می آیند (تامس ولش، ۱۳۸۶).
۲-۴-۷- اهداف تمرکز زدایی

• • اصلاح ساختار آموزش به خودی خود به صورت مستقیم

• • اصلاح عملکرد نظام آموزش سازمان

• • تغییر منابع و میزان سرمایه هایی که به آموزش سازمان اختصاص دارد.

• • کمک به دولت مرکزی

• • کمک به دولت محلی (رحمان سرشت، ۱۳۷۲).

۲-۴-۸- ضرورت تفویض اختیار
سازمان‌ها علاوه بر اینکه مجموعه‌ای از انسانها را در خود جای داده‌اند، نوعی سیستم تصمیم گیری و پردازش اطلاعات نیز هستند. سازمانها تحقق اهداف خود را از طریق هماهنگی تلاش‌های گروهی تسهیل می‌کنند. تصمیم‌گیری و پردازش اطلاعات عوامل کلیدی این هماهنگی محسوب می‌شوند. توانایی مدیران برای دقت در خصوص داده‌های اطلاعاتی که دریافت می کنند، محدود است و هر مدیر میزان محدودی از اطلاعات را می تواند پردازش کند. برای جلوگیری از وقوع پدیده انباشتگی اطلاعات و اطلاعات بیش از ظرفیت نزد مدیران، مدیران باید اتخاذ برخی از تصمیم ها را به دیگران واگذار کنند. بعلاوه سازمان‌ها باید در مقابل تغییرات محیطی از خود واکنش نشان دهند. عدم تمرکز این واکنش را تسریع می کند؛ زیرا لازم نیست پردازش اطلاعات سلسله مراتب سازمانی را طی کند. همچنین عدم تمرکز باعث می‌شود که داده های اطلاعاتی بیشتری در فرایند تصمیم‌گیری مورد استفاده قرار گیرند. به علت مشارکت کارکنان در فرایند تصمیم‌گیری، عدم تمرکز در تصمیم‌گیری موجب انگیزش [بیشتر] می‌شود (علاقه‌بند، ۱۳۸۶).
۲-۴-۹- مقتضیات تمرکز و عدم تمرکز
در برخی موقعیت‌ها تمرکز نسبت به عدم تمرکز رجحان پیدا می‌کند. وقتی در تصمیم‌گیری، دیدگاه جامع مورد نیاز است؛ یا جایی که تمرکز، صرفه‌جویی های اقتصادی معینی داری را موجب می شود، مزیت‌های ویژه‌ای برای تمرکز ایجاد می‌شود. مدارک و شواهد نشان می‌دهند که تمرکز بیشتر تصمیمات کاری در محیط‌هایی مشاهده می شود که به کارکنان، آموزش‌های حرفه‌ای کمتری ارائه شده است؛ یعنی در محیط‌هایی که کارکنان، غیر متخصص هستند، باید برای راهنمایی افراد قوانین و مقررات متعددی [تمرکز بیشتر] را تدوین کرد. از طرف دیگر اگر سازمان‌ها متشکل از کارکنان حرفه‌ای باشند؛ باید انتظار داشت که رسمیت و تمرکز کمی بر سازمان حکم فرما باشد (علاقه‌بند، ۱۳۸۶).
۲-۴-۱۰- محاسن و معایبب تمرکز
در این بخش به تشریح برخی محاسن و معایب تمرکز در سازمان‌ها می‌پردازیم:
جدول ۲-۳- محاسن و معایب تمرکز

محاسن تمرکز

جنسیت

سابقه کاری

تحصیلات

مرد

زن

۱ تا ۱۰ سال

بیشتر از ۱۰ سال

فوق دیپلم

لیسانس

فوق لیسانس و بالاتر

تعداد کارکنان

۲۳

۲۰

۲۸

۱۵

۷

۱۷

۱۹

ابزار اندازه گیری
در این پژوهش، برای جمع آوری داده ها از دو پرسشنامه استفاده شده است. برای سنجش میزان انطباق ادارات دانشگاه علمی–کاربردی با شاخص های سازمان یادگیرنده، از پرسشنامه سازمان یادگیرنده پیتر سنگه و برای اندازه گیری رهبری تحولی، از پرسشنامه رهبری تحولی استفاده شد.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

پرسشنامه سازمان یادگیرنده پیتر سنگه دارای ۳۱ سوال در رابطه با مولفه های سازمان یاد گیرنده می باشد. این پرسشنامه بر اساس طیف پنج گزینه ای لیکرت تنظیم شده است.
این پرسشنامه پنج شاخص سازمان یادگیرنده را به صورت زیر می سنجد:
تسلط فردی: این شاخص با سوالات ۱ تا ۸ سنجیده می شود.
الگوهای ذهنی: این شاخص با سوالات ۹ تا ۱۳ سنجیده می شود.
ایجاد دورنمای مشترک: این شاخص با سوالات ۱۴ تا ۱۹ سنجیده می شود.
یادگیری تیمی: این شاخص با سوالات ۲۰ تا ۲۶ سنجیده می شود.
تفکر سیستمی: این شاخص با سوالات ۲۷ تا ۳۱ سنجیده می شود.
پرسشنامه سازمان یادگیرنده، پرسشنامه ای محقق ساخته، بر اساس ۵ مولفه نظریه پیتر سنگه در خصوص سازمان یادگیرنده است و محققان قبلی از جمله قدمگاهی (۱۳۸۳) در پژوهش خود از این پرسشنامه استفاده کرده اند.
برای سنجش رهبری تحولی از پرسشنامه رهبری تحولی، با ۲۹ سوال استفاده شد که به وسیله آن چهار شاخص رهبری تحولی سنجیده می شود.
۱)نفوذ ایده آل: با سوالات ۵-۹-۱۱-۱۳-۲-۷-۱۲-۱۹-۲۷-۲۹-۲۲
۲) انگیزش روحی: با سوالات ۴-۶-۱۴-۲۰-۲۶-۲۸
۳) ملاحظات فردی: با سوالات ۸-۱۰-۱۵-۲۱-۲۵-۱۷
۴) انگیزش الهام بخش یا تحریک ذهنی: با سوالات ۱-۳-۱۶-۱۸-۲۳-۲۴
این پرسشنامه نیز بر اساس طیف پنج گزینه ای لیکرت تنظیم گردیده است. این پرسشنامه، پرسشنامه ای استاندارد می باشد که توسط بس اولیو (۱۹۸۵) تنظیم شده است.
روش بررسی اعتبار ابزار تحقیق
برای بررسی اعتبار گردآوری داده ها، از روش اجرای آزمایشی بر روی یک نمونه تصادفی استفاده شده است. به این ترتیب که تعداد ۱۰%(۷ نفر) از افراد نمونه به صورت تصادفی انتخاب شدند و پرسشنامه ها بین آنان توزیع شد و بعد از تحلیل نتایج به وسیله نرم افزار spss، پایایی پرسشنامه سازمان یادگیرنده، با آلفای ۰.۹۵۱ و برای پرسشنامه رهبری تحولی، آلفای کرانباخ برابر با ۰.۹۲۳ به دست آمد. لازم به ذکر است که پایایی پرسشنامه سازمان یادگیرنده در پژوهش قدمگاهی (۱۳۸۳) برابر با آلفای ۰.۸۷ به دست آمده است. روایی پرسشنامه ها، از طریق سنجش روایی صوری و محتوایی به دست آمد. در روایی صوری و محتوایی، ظاهر، کمیت و کیفیت سوالات از نظر خبرگان متخصص مورد بررسی قرار می گیرد. پرسشنامه های تحقیق حاضر، به رویت استاد راهنما و استاد مشاور رسید و بعد از بررسی توسط ایشان مورد تایید قرار گرفت.
جدول ۲-۳- پایایی پرسشنامه ها

المللی هر یک به نوعی در حمایت از مهاجران سهیم اند، با این حال هر یک در حوزه تخصصی خود عمل نموده است. در کنار سازمان ملل متحد (که در پاسخ به سوال اصلی بدان اشاره شد) از جمله می توان به سازمان بین المللی کار اشاره کرد که در جهت حمایت از کارگران مهاجر و خانواده های آنها فعالیت می کند. سازمان جهانی بهداشت نمونه دیگری است که به لحاظ ارتباطی که مهاجرت بر سلامت و بهداشت مهاجران دارد به بحث مهاجرت و بویژه سلامت روانی مهاجران پرداخته است. گذشته از فعالیت های مستقل هر یک از سازمان های بین المللی همکاری نهادها و سازمان های بین المللی نیز در این زمینه مورد توجه است. از جمله می توان به همکاری سایر سازمان های بین المللی با سازمان بین المللی مهاجرت اشاره نمود که در راستای بهره مندی از تجارب این سازمان صورت می گیرد. همچنین برخی سازمانهای منطقه ای نیز در زمینه حمایت از مهاجران اقدام می کنند، از جمله اتحادیه اروپا که روند خاص مهاجرتی خود را در چارچوب همکاری کشورهای اروپایی ارائه می دهد.
۴- در سطح بین الملل از مهاجران به شیوه های مختلف حمایت شده است، اما بیشتر در قالب سازمان ها و یا به شیوه ای محدود بوده است. از این جهت که تنها سازمان تخصصی در زمینه مهاجرت، سازمان بین المللی مهاجرت می باشد، فعالیتهای این سازمان در زمینه مهاجرت قابل توجه بوده است. با این وجود به برخی از جنبه های حقوق مهاجران کمتر توجه شده است. از این جهت ضرورت دارد که همکاری های گسترده تری میان دولتها و سازمانهای مربوطه صورت گیرد تا حقوق مهاجران به صورتی که شایسته و بایسته است در سطح جهان مورد توجه و رعایت قرار گیرند.
مراحل و روش تحقیق
روش اصلی پژوهش در این پایان نامه بر مبنای روش کتابخانه ای و فیش برداری می باشد. در این راستا تلاش می شود از تمام منابع موجود اعم از فارسی و لاتین استفاده شود. هر چند کتابها و مقالات فارسی در خصوص مسائل حقوقی مهاجرت محدود می باشند، سعی می گردد که از اطلاعات موجود در آنها تا حدی که به موضوع این پایان نامه مربوط می باشد، استفاده لازم به عمل آید. در ضمن از جمله سایر منابع فارسی در حوزه موضوع این پایان نامه اطلاعات موجود در روزنامه ها و مطبوعات می باشد که از آنها نیز استفاده خواهد شد. بدیهی است که بخش قابل توجهی از منابع این پایان نامه را منابع لاتین تشکیل می دهند که از آنها نیز بهره لازم برده خواهد شد. علاوه بر این موارد سعی می گردد که از سایر روش های ضروری که لازمه هر تحقیق و پژوهشی می باشد استفاده گردد. برای نمونه از جمله به سایت های اینترنتی ذیل برای دسترسی به داده ها و اطلاعات مربوط به این پایان نامه مراجعه خواهد شد:

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۱- سازمان بین المللی مهاجرت:
International Organization for Migration, www.iom.int.
۲- کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان:
The United Nations High Commissioner for Refugees – The UN Refugee Agency, www.unhcr.org.
۳- مرکز اطلاعات سازمان ملل متحد:
The United Nations Information Centre in Iran, www.unic-ir.org.
لازم به ذکر است که پس از جمع آوری داده ها و اطلاعات لازم در راستای موضوع این پایان نامه به تحلیل آنها پرداخته خواهد شد. آنگاه به تدوین فصول این پایان نامه بر طبق زمان بندی لازم پرداخته شده و این فصول بطور جداگانه به اساتید محترم راهنما و مشاور جهت بررسی و اظهارنظر ارائه خواهد گردید. در نهایت نیز پس از انجام اصلاحات لازم متن نهایی پایان نامه جهت دفاع ارائه خواهد شد.
محتوای پایان نامه(پژوهش)
در راستای اهداف پایان نامه حاضر، این پایان نامه در پنج فصل به شرح ذیل تدوین شده است:
فصل اول: کلیات،
فصل دوم: نظام حقوقی بین المللی حاکم بر حمایت از مهاجران،
فصل سوم: مهاجران، مهاجرت بین المللی و حقوق بشر،
فصل چهارم: بررسی مواضع کشورها در خصوص مهاجران و تأثیر آن بر حمایت بین المللی از مهاجران، با تاکید بر نمونه های عینی،
فصل پنجم: جایگاه مهاجران و حمایت از حقوق آنها در ایران.
مهاجرت^[۳] امروزه به عنوان یک بحث بین المللی مورد توجه می باشد. هر چند بشر از بدو حیات خود به دلائل گوناگونی نقل مکان می نموده، امروزه مهاجرت از کشوری به کشور دیگر در سطحی گسترده تر، متنوع تر و پیچیده تر مطرح می باشد. تنوع در مهاجرت در دوران نوین سبب شده تا انواع گوناگونی از مهاجران شکل گرفته و توسعه یابد. از جمله عناوینی که ممکن است با مهاجران اشتباه گرفته شود مفهوم پناهندگان می باشد. هر چند پناهندگان به نوعی مهاجرت می نمایند، ولی مهاجرت آنها اجباری بوده و اختیاری نمی باشد. این مفاهیم هر یک ویژگی های خاص خود را دارند. بهر حال به نظر می رسد که وجه مشترک تمام آنها این باشد که به عنوان گروهی آسیب پذیر مورد توجه قرار می گیرند. مهاجرت از گذشته ای دور با انگیزه های مختلف انجام می شده است. اگر در گذشته مهاجرت ها گروهی و به منظور دستیابی به غذا و ایمن بودن بوده است، امروزه با متحول شدن جوامع، انگیزه ها نیز متحول گردیده است. امروزه با بحث از جهانی شدن یکی از مقولاتی که می تواند مطرح گردد و کشورها را تحت تأثیر قرار دهد مهاجرت می باشد، از این جهت که مهاجرت بحثی جهانی است و با جوانب مختلف جهان امروز سروکار دارد.
بنابراین مهاجرت نه تنها بر کشورهای مهاجرپذیر^[۴] و مهاجرفرست^[۵] تأثیرگذار است، بلکه عاملی است که در چارچوب بحث جهانی شدن بیشتر مطرح شده و مسأله ای مشترک میان کشورها گردیده است. کشورها (دولتها) به عنوان موضوعات اصلی حقوق بین الملل تابع قواعد و مقررات بین المللی می باشند. با این وجود دولتها نسبت به مسائلی که در چارچوب صلاحیت های داخلی آنها بوده و یا بر حاکمیت آنها تأثیرگذار می باشند، حساس اند. مهاجرت مسأله ای است که هم بعد داخلی داشته و هم بعد بین المللی. امروزه مهاجرت را نمی توان صرفاً یک مسأله داخلی کشورها در نظر گرفت که هیچگونه قواعد و مقررات بین المللی بر آن حاکم نمی باشد. (در واقع قواعد و مقررات گوناگون بین المللی، بویژه در چارچوب حقوق بشر در زمینه مهاجرت و مهاجران وجود دارد. در ضمن دولتها به دلائل گوناگون (از جمله دلائل امنیتی، اقتصادی) قواعد و مقرراتی را در زمینه مهاجرت تدوین نموده و چگونگی ورود مهاجران را در زمره حقوق صلاحیتی و حاکمیتی خود می دانند. بویژه با توجه به اینکه قلمرو سرزمینی یکی از اجزاء اساسی دولت می باشد، آنها ورود به چنین قلمرویی را تابع توافق قبلی خود می دانند. بر این اساس نظارت بر مرزها و پیشگیری از ورود اتباع دیگر را در حیطه امور حاکمیتی خود در نظر می گیرند، در ضمن یکی از مسائل عمده مربوط به مهاجران، قاچاق غیر قانونی آنها می باشد که بر امنیت داخلی و خارجی کشورها تأثیرگذار بوده و می تواند مسائلی را برای جامعه بین المللی به وجود آورد. در واقع مهاجرت و مسائل آن امروزه نه فقط بر کشورهای مبدأ و مقصد تأثیرگذار هستند، بلکه می توانند سایر کشورها را نیز تحت تأثیر قرار دهند.
امروزه مهاجرت مسائل حقوقی را در سطحی گسترده در جامعه بین المللی به وجود آورده که قواعد و مقرراتی در سطح بین الملل در حال شکل گیری و توسعه می باشد که در کنار قواعد و مقررات از پیش موجود در حوزه تنظیم مهاجرت و حمایت از مهاجران زمینه را برای شکل گیری حقوق جدید در سطح بین المللی با عنوان “حقوق بین الملل مهاجرت”^[۶] فراهم آورده اند. هر چند دولتها هنوز بنحو کامل آماده پذیرش این نظام حقوقی جدید نمی باشند، به نظر می رسد که در آینده ای نزدیک ضرورت چنین نظام حقوقی را مورد پذیرش قرار دهند.
در حال حاضر حقوق بین الملل بر حمایت از مهاجرت و حقوق مهاجران تمرکز نموده است. اسناد بین المللی گوناگونی وجود دارند که مربوط به مهاجران و حمایت از حقوق آنها می باشند. بویژه می توان به اسناد حقوق بشری و یا سایر اسناد خاصی که مختص به مهاجران می باشند اشاره نمود. در ضمن سازمان های بین المللی در زمینه حمایت از مهاجران تلاش می نمایند. حمایت هایی که در چارچوب سازمان ها و نهادهای بین المللی می باشد، از نظر اقدامات و فعالیت هایی است که در خصوص حمایت از مهاجران صورت می گیرند. همچنین برخی سازمان های غیر دولتی وجود دارند که به مسأله مهاجرت و حمایت از حقوق مهاجران می پردازند. سازمان های بین المللی اعم از دولتی و یا غیر دولتی یا به طور کلی موضوع مهاجرت را در کنار سایر موضوعات مورد توجه قرار می دهند و یا به طور خاص در چارچوب این موضوع فعالیت می کنند که از جمله آنها سازمان بین المللی مهاجرت^[۷] و یا کمیساریای سازمان ملل متحد در امور پناهندگان ^[۸] می باشد.
مبحث اول: تعریف مهاجران، تاریخچه و علل مهاجرت
با توجه به اینکه مهاجران^[۹] موضوع اصلی حقوق بین الملل مهاجرت می باشند، لازم است که تعاریف گوناگونی را که از مهاجر ارائه می شود، مورد توجه قرار داد. با توجه به آثار مهاجرت و یا انگیزه های گوناگون می توان از هر گروه مهاجران تعاریف متمایزی نمود، اما آنچه ملاک عمل است، تعریف مشترک و واحدی است که از تمام انواع مهاجرت و با عنوان تعریف مهاجران ارائه می گردد.
همچنین شناخت کلی از مهاجرت نیازمند ارائه تاریخچه ای در خصوص مهاجرت می باشد. از آنجایی که مهاجرت از گذشته های دور وجود داشته است، بررسی روند مهاجرت در گذشته موجب می گردد درک عمیقتری از مهاجرت در دوران نوین به دست آید. در ضمن در گذشته و حال می تواند نقش مؤثری را در مدیریت مهاجرت و حل مشکلات آن ایفاء نماید. بر این اساس در ذیل به تشریح مسائل مزبور پرداخته می شود.
گفتار اول: تعریف مهاجران
مهاجر^[۱۰] در لغت عبارت است از کسی که از موطن خود به جای دیگر منتقل می گردد و یا کسی که از جایی به جای دیگر هجرت گزیده است.^[۱۱] در معنای وسیع کلمه مهاجر عبارت است از کسی که به صورت انفرادی و یا به همراه خانواده خود از جایی به جای دیگر نقل مکان می نماید، مشروط بر اینکه فاصله دوری را طی کرده باشد.^[۱۲] بعد از شکل گیری مرزهای بین المللی مهاجر معنای خاص تر و محدودتری پیدا نموده است. مهاجر به افراد تبعه یک کشور اطلاق می شود که به دلائل گوناگون به کشور دوم کوچ می کنند، چه قانونی و یا غیر قانونی.^[۱۳]
مهاجران گروهی آسیب پذیرند که شهروند کشوری که در آن زندگی می کنند نمی باشند. این آسیب پذیر بودن ناشی از وضعیت بیگانه بودن آنها در کشور مزبور می باشد، بویژه از این جهت که ممکن است با زبان، قوانین، عرف و رویه ملی آن کشور ناآشنا باشند و کمتر از سایر شهروندان بتوانند از حقوق خود دفاع کنند. از یک دیدگاه مهاجر^[۱۴] کسی است که به کشور پذیرنده می آید تا برای مدت طولانی مستقر شود و در طول زمان شهروندی را کسب نماید. مانند مهاجرانی که از اروپا به آمریکای شمالی مهاجرت نموده و در جریان قرن نوزدهم جمعیت آمریکای شمالی را تشکیل دادند. از دیدگاهی دیگر مهاجر کسی است که حتی با قصد اقامت یک روزه به محلی جدید مهاجرت می نماید، به شرطی که هدف وی استقرار در محل جدید به قصد مهاجرت باشد.^[۱۵] در این میان تعریفی که سازمان ملل متحد ارائه کرده است مورد توجه می باشد، بر این اساس که نظر اول را تأیید نموده است:
” کسانی که قصد اقامت در محل جدید برای بیش از ۱۲ ماه را دارند مهاجر تلقی می شوند.”^[۱۶]
اغلب کشورها تعریف سازمان ملل متحد از مهاجر را پذیرفته اند، اما تعریف مهاجر در چارچوب های حقوقی از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. در حقیقت تعریف مهاجر به دو عامل وابسته است. یک عامل، گذر از مرزهای سیاسی ملی و استقرار در سیستم سیاسی متفاوت است، این عامل جغرافیایی نامیده می شود و اما عامل دوم که از بعد انسانی مطرح می شود، به معنای داوطلبانه بودن^[۱۷] و شخصی بودن تصمیم در نقل مکان می باشد.^[۱۸] اما در حقیقت تعریف مهاجر و اینکه مهاجر کیست دشوار و پیچیده است. این واژه گروه عظیمی از انسان ها را با تنوعی از موقعیت ها و شرائط در بر دارد. در حال حاضر در نتیجه جهانی شدن انواع جدیدی از مهاجران با ویژگی های جدید وجود داشته و مورد توجه می باشند. بدین ترتیب تنوع اقسام مهاجرت تعاریف متفاوتی از آن را به همراه داشته است.
در تقسیم بندی مهاجران سه شیوه کلی وجود دارد.^[۱۹] براساس شیوه اول که متداول و معمول است، طبقه بندی مهاجران به مهاجران اختیاری و اجباری است. مهاجران اجباری مردمانی اند که به جهت درگیری، تعقیب و دلائل محیطی از جمله خشکسالی و قحطی مجبور به مهاجرت می شوند.( لازم به ذکر است که تحقق عنوان پناهنده مستلزم شرائطی است^[۲۰] و در نتیجه معنای خاصی داشته و شامل تمام مهاجران اجباری نمی شود.) مهاجران اختیاری نیز دسته ای از مهاجران اند که با اراده آزاد خود تصمیم به مهاجرت می گیرند و دلیل اجبار کننده ای برای آنان وجود ندارد. در تقسیم بندی دوم مهاجران یا کسانی اند که به دلائل سیاسی مهاجرت می کنند و یا کسانی که به دلائل اقتصادی نقل مکان می نمایند. گروه اول به طور معمول پناهندگان اند، مردمی که به جهت تعقیب سیاسی و یا جنگ مجبور به ترک کشور گردیده اند.^[۲۱] مورد دوم معمولاً به عنوان مهاجران کار شناخته می شوند که در جستجوی کار و یا شرائط و فرصت های بهتر کاری اند.
در تقسیم بندی آخر مهاجران قانونی و غیر قانونی می باشند. مهاجران غیر قانونی کسانی اند که بدون سند و یا با اسناد تقلبی وارد کشوری می شوند و یا کسانی که قانونی وارد شده، اما بعد از انقضای ویزا و یا کار خود در آن کشور می مانند. این تقسیم بندی ها بنحوی به یکدیگر مرتبط اند. از جمله اینکه مهاجران اختیاری که می توانند مهاجران کار باشند و به جهت و با انگیزه اقتصادی مهاجرت کنند و یا مهاجران اجباری که مهاجران سیاسی و پناهندگان را شامل گردند.^[۲۲]
گفتار دوم: تاریخچه مهاجرت
مهاجرت بشر برای مدت صدها هزار سال وجود داشته و دارد. تاریخ مهاجرت را می توان به دو مرحله مهاجرت های پیش مدرنیسم و مهاجرت های عصر مدرن تقسیم نمود. دوره پیش مدرنیسم دوره قبل از میلاد تا قرن هفدهم است و دوره مهاجرت های مدرن از قرن هجدهم آغاز می شود. اولین مهاجرت تاریخی حدود هفتصد هزار سال قبل از میلاد مسیح با حرکت قبائل homo erectus از آفریقا به سمت آسیا و اروپا آغاز شد.^[۲۳] ۱۵۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ سال پیش مهاجرت به آمریکا روی داد. حرکت جمعیتی بعدی بویژه شامل انقلاب نئولیتیک بود. توسعه هند و اروپایی و مهاجرت های قرون وسطایی در این برهه رخ داد. بیشتر جابجایی های جمعیتی شامل دوران نوسنگی، دوران آریایی ها و مهاجرت های بزرگ دوره قرون وسطایی بود. در برخی کشورها به دنبال مهاجرت جمعیت کوچکی از نخبگان تغییرات فرهنگی اساسی روی داد که از جمله می توان به ترکیه و آذربایجان اشاره کرد.
شواهد نشان می دهد که مردمان باستان از چین جنوبی به سمت تایوان پراکنده شدند و از همین جزیره بود که انسان ها بنحو دریابرد^[۲۴] مهاجرت نمودند. در میانه عهد برنز مهاجرت هند و آریایی از دره رود سند به سمت دشت رودخانه گنگ روی داد. بعد از آن یونانی ها شروع به توسعه و پیشروی نمودند و در بسیاری از مناطق از جمله سیسیل و مارسیل مستعمره ایجاد کردند. نیروهای استعمار خود سبب بومی گزینی اجباری می شدند و استخدام و انتقال مردم بنحوی اجباری صورت می گرفت. در اروپا دو جریان عظیم مهاجرتی روی داد که شامل مردم سلتی و دیگری مهاجرت از شمال به شرق اروپا بود. بین قرون ۶ و ۱۱ مردم ترکی از سرزمین اصلی خود در ترکستان به سمت اروپا و خاورمیانه نقل مکان نمودند. حدود۱۰۰۰ سال بعد از میلاد مهاجرت Bantu ها آغاز شد. اینها مجموعه ای از قبائل عرب بودند که بین قرون ۱۱ و ۱۳ به سمت مصر مهاجرت کردند. مهاجرت آنها در عربی و اسلامی کردن کشور مغرب تأثیر به سزایی داشت.^[۲۵]
عصر اکتشاف و استعمارگری اروپا منجر به مرحله جدیدی از مهاجرت ها گردید. با صنعتی شدن، مهاجرت به آمریکا تشویق شد و بعد از ۱۸۲۰ میلادی تجارت برده به شدت کاهش یافت و به مهاجرت کار قراردادی از اروپا و آسیا به سمت مزارع منجر گردید. همچنین توسعه تکنیک های حمل و نقل سبب بهبود و توسعه مهاجرت ها شد.
در قرن ۱۹ میلادی سه نوع مهاجرت اصلی مطرح بود: مهاجرت کار، مهاجرت پناهندگان و مهاجرت روستاییان به شهرها.^[۲۶] از اوائل قرن ۲۰ میلادی مهاجرت نیروی کار افزایش یافت. این جریانات عظیم مهاجرتی دولتهای ملی را تحت تأثیر قرار داد و به همین جهت محدودیت هایی بر مهاجرت وارد نمودند. در قرن ۲۰ میلادی جهان شاهد جریان فزاینده مهاجرتی بواسطه جنگ و سیاست بود. در جنگ جهانی اول مسلمانان از بالکان به ترکیه مهاجرت کردند. همچنین جنگ جهانی دوم سبب دیگری برای مهاجرت بود. جوامع یهودی از اروپا و خاورمیانه مهاجران این دوره را تشکیل می دادند. توافقنامه پوتسدام^[۲۷] که از ۱۹۴۵ میلادی توسط نیروهای غربی و شوروی تنظیم و امضاء گردید، منجر به یکی از مهاجرت های بزرگ اروپا شد و ۵/۱۶ میلیون نفر آلمانی از اروپای شرقی به اروپای غربی مهاجرت کردند. سرانجام اینکه صدهاهزار یهودی در اروپای شرقی باقی مانده که بعدها به خارج از اروپا و به اسرائیل و آمریکا مهاجرت نمودند.^[۲۸]
گفتار سوم: علل مهاجرت
در آغاز انسان برای تأمین معیشت خود و جهت ایمن ماندن از حوادث طبیعی ناگزیر از حرکت از مکانی به مکان دیگر بود. بعد از آن عده ای به دلیل زندگی شبانی کوچروی را ادامه دادند. امروزه در علل مهاجرت تردید است. علت ها متفاوت بوده و هر یک می تواند مکمل دیگری باشد. به طور کلی می توان عوامل جاذبه و دافعه در مبدأ و مقصد را علل اصلی مهاجرت محسوب نمود.
تئوری های سنتی مهاجرت بین “عوامل رانده شدن^[۲۹]” و “عوامل جذب و کشش^[۳۰]” تمایز قائل می شوند. عوامل رانده شدن در وهله اول باعث تحریک و انگیزش افراد برای مهاجرت از کشور مبدأ است. این موارد از جمله تفاوت های میزان و سطح دستمزد از عوامل مهم و تعیین کننده است. افراد فقیر از کشورهای کمتر توسعه یافته و یا در حال رشد می توانند از استانداردهای بالای زندگی در کشورهای توسعه یافته بیش از کشور خود بهره مند شوند. فرار از فقر و نداری از عوامل سنتی رانده شدن است. بلایای طبیعی نیز می تواند جریان مهاجرت را افزایش دهد. مهاجرت به جهت دور شدن از هر گونه شرائط و عوامل نامساعد از علل و عوامل دافعه است. گاه قوانین بد و ظالمانه، مالیات سنگین، عدم جاذبه های اقلیمی، شرائط اجتماعی نامساعد همگی می توانند از علل مهاجرت باشند. عوامل رانده شدن می تواند غیر اقتصادی نیز باشد. از جمله این عوامل عبارتند از: تعقیب (مسائل مذهبی یا موارد دیگر)، سوء استفاده، زورگویی وارعاب، تصفیه نژادی و حتی قتل عام، در خطر بودن غیر نظامیان در حین جنگ و یا حرکت های سیاسی پناهندگان برای فرار از دیکتاتوریسم.
در کنار عوامل دافعه عواملی نیز می تواند سبب جذب مهاجران شود. این علل از جاذبه های کشور مهاجرپذیر ناشی می شود. از جمله مهاجرت به سایر کشورها برای عده ای به شکل قرارداد استخدام است.^[۳۱] گاه نیز آموزش یک عامل جذب و کشش است. نوع جدیدی از مهاجرت های بین المللی مهاجرت بازنشستگان از کشورهای ثروتمند به کشورهای با هزینه کمتر اما آب و هوای بهتر است. از جمله می توان به شهروندان بازنشسته بریتانیایی انگلیسی اشاره نمود که به اسپانیا مهاجرت می نمایند. در حقیقت علل جاذبه در کشور پذیرنده به دنبال فراهم نمودن علایق و خواسته های مهاجران است. از این جهت برخی دیگر از مهاجران علائق خود را مربوط به فرهنگ یا بهداشت معرفی می نمایند. از جمله افراد جوان که برای ابراز علایق و عقاید خود و بیان آنها در مقابل مؤسسات یا به خاطر احتیاجات و نیازهای خود مستقیماً به محیط های فرهنگی دیگر مهاجرت می کنند.
بنابراین در جریان مهاجرت های بین المللی اعضایی از یک گروه قومی یا ملی، خواه به دلائل اقتصادی و یا به جهت تعقیب سیاسی، جلای وطن نموده و در سرزمین های دیگر سکنی می گزینند که به دنبال نظارت سیاسی بر آنها نباشند. انگیزه برخی از این گروه ها حفظ فرهنگ خود به عنوان سرمایه ای قابل اتکا که بتوانند از آن بهره برند می باشد. علاوه بر عوامل و انگیزه های فرهنگی عامل دیگر که می تواند سبب مهاجرت گردد عوامل سیاسی است، بدین نحو که شخص مهاجر برای یافتن پایگاهی جهت پیگیری نمودن منافع سیاسی خود نقل مکان می نماید. (منظور منافعی است که حکومت سرزمین مادری از حمایت آن ممانعت نموده است)
همچنین برخی مهاجرت ها به دلائل اجتماعی صورت می گیرد. از جمله زنانی که به همراه خانواده به همسران خود که به تازگی در خارج از کشور کار پیدا نموده و یا استخدام شده اند می پیوندند و این فرایند را اتحاد مجدد خانواده^[۳۲] می نامند. علاوه بر موارد مذکور گاهی نیز مهاجرت ها به دلائل شخصی صورت می گیرد. از جمله روابط بین اشخاص،(برای مثال بودن با خانواده و یا رسیدن به شخص مورد علاقه). در مواردی نیز مهاجرت به کشور جدیدی به شکل دوری و فرار از دادگاه کیفری (برای مثال اجتناب از بازداشت) انگیزه ای برای حرکت و اقدام شخصی است.^[۳۳]
مبحث دوم: مهاجرت از دیدگاه حقوق بین الملل و آثار بین المللی ناشی از آن
هر چند انواع مهاجرت به مفهومی تغییر مکان و جابجایی های انسان ها نامیده می شوند، اما از دیدگاه حقوق بین الملل بایستی با توجه به سایر شرائط به مهاجرت نگریست. همچنین این مسأله باید بررسی گردد که مهاجرت های بین المللی چه آثاری را به همراه خواهد داشت، در این راستا در ذیل به تعریف مهاجرت و ماهیت آن از دیدگاه حقوق بین الملل پرداخته می شود. باید توجه داشت که حقوق بین الملل فراتر از مرزهای ملی به مهاجرت می پردازد. به عبارت دیگر مهاجرت هر چند داخلی و در سطح یک کشور باشد نیز می تواند دارای آثار بین المللی باشد. در هر صورت آثاری که مهاجرت به همراه دارد می تواند از تمام جوانب کشورها را تحت تأثیر قرار داده و باعث واکنش در سطح بین المللی باشد.
گفتار اول: مهاجرت از دیدگاه حقوق بین الملل
مهاجرت انسانی به مفهوم حرکت فیزیکی انسان ها از یک منطقه به منطقه ای دیگر گاهی با مسافت های طولانی و یا در قالب گروه های بزرگ می باشد. مهاجرت جابجایی مردم از مکانی به مکان دیگر برای کار یا زندگی است. همچنین مهاجرت به طور ضمنی اقامت دراز مدت را در بردارد.^[۳۴] در مفهوم لغوی مهاجرت در معانی ذیل به کار رفته است:
۱- یک گروه که با یکدیگر مهاجرت می کنند،
۲- حرکت اشخاص به خارج از کشور،

۳/۳

کشورهای کمتر توسعه یافته

۴/۱۷

۵/۱۶

۸/۱۳

۲/۱۵

۵/۱۷

توضیح: ^(۱) کشورهای پیشرفته شامل: کانادا، ایالات متحده آمریکا، استرالیا، فلسطین اشغالی، ژاپن، زلاندنو، اطریش، بلژیک، دانمارک، فنلاند، فرانسه، آلمان، یونان، ایسلند، ایرلند، ایتالیا، لوکزامبورک، موناکو(Monaco)، هلند، نروژ، پرتغال، سان مارینو( San Marino)، اسپانیا، سوئد، سوییس، پادشاهی متحده بریتانیا (The United Kingdom).
^(۲) کشورهای در حال گذار شامل: آلبانی، ارمنستان، آذربایجان، بلاروس، بوسنی و هرزگوین، بلغارستان، کرواسی، جمهوری چک، استونی، گرجستان، مجارستان، قزاقستان، قرقیزستان، لاتوی، لیتوانی، لهستان، جمهوری ملداوی، رومانی، فدراسیون روسیه، اسلواکی، اسلونی، تاجیکستان، جمهوری مقدونیه یوگسلاوی سابق، ترکمنستان، اکراین، ازبکستان، و یوگسلاوی.
^(۳) سایر کشورهای جهان، تحت عنوان کشورهای در حال توسعه یا کمتر توسعه یافته هستند.
سهم بودجه آموزش از بودجه دولت
یکی از شاخص های مهم برای ارزیابی جایگاه آموزش در نظام تخصیص منابع دولتی، سهم بودجه آموزش ( شامل همه سطوح آموزشی ) از کل بودجه دولت است. از همین رو، شایسته است میزان و روند این شاخص در طول زمان بررسی و تحلیل شود که در ادامه مباحث، وضعیت آن طی یک دوره سی ساله یعنی ۲۰۰۱- ۱۹۷۰ انجام می شود.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

همانگونه که داده های جدول ( ۲۱-۴ ) نشان می دهند، طی سال های ۲۰۰۱-۱۹۷۰ سهم به نسبت بالایی از بودجه دولت ها به آموزش اختصاص یافته است. در جهان، این رقم بالای ۱۲ درصد بوده که البته تا پایان دوره مطالعه ( یعنی سال ۲۰۰۱ )، یک روند صعودی را تجربه کرده است. با این حال، در بین گروه ها و کشورهای مختلف، میزان و روند این شاخص یکسان نبوده است. به عبارت دیگر، ملاحظه این شاخص به تفکیک کشورهای مختلف ( از نظر سطح درآمد ) مؤید آن است که کشورهای با درآمد بالا ( به طور عمده کشورهای توسعه یافته ) در مقایسه با کشورهای با درآمد کم و متوسط، بخش بزرگتری از بودجه خود را به آموزش اختصاص داده اند. برای نمونه، در کشورهای با درآمد کم و متوسط، در سال ۱۹۷۰ حدود ۱۰ درصد بودجه دولت ها به مصرف آموزش رسیده، در حالی که این رقم برای کشورهای با درآمد بالا بیش از ۱۹ درصد بوده است. با این وجود، روند نسبت مخارج عمومی آموزش به بودجه دولت در کشورهای با درآمد بالا، کاهش قابل ملاحظه داشته، و در کشورهای با درآمد کم و متوسط، افزایش پیدا کرده است.
در ایران، سهم مخارج عمومی آموزش از بودجه دولت در حد بالاتری نسبت به میانگین های جهانی بوده، اما این نسبت نوسان های زیادی نیز داشته است. بر اساس شواهد آماری جدول ( ۲۲-۴ ) ، در ایران سهم بودجه آموزشی دولت از بودجه عمومی در سال ۱۳۷۰ حدود ۲۵ درصد ( یعنی یک چهارم کل بودجه عمومی ) بوده، که در سال ۱۳۸۰ به حدود ۲۱ درصد تقلیل پیدا کرده است؛ این شواهد نشان می دهند که بخش قابل ملاحظه ای از بودجه عمومی دولت ایران به آموزش اختصاص داده شده است و در مقایسه با رقم مشابه سایر کشورها، در سطح بالاتری قرار دارد. در عین حال، باید اذعان کرد که نسبت مزبور در ایران دارای نوسانات بیشتری بوده است.
جدول (۲۲-۴) ) : سهم مخارج عمومی آموزش از بودجه دولت ( درصد )

منطقه/کشور

۱۹۷۰

۱۹۸۰

۱۹۹۰

۱۹۹۵

۲۰۰۰

۲۰۰۱

جهان

۱/۱۲

۲/۱۲

۲/۱۳

۰/۱۳

^(۱)د.ن.

د.ن.

کشورهای با درآمد کم و متوسط

۰/۱۰

۶/۱۱

۲/۱۳

۲/۱۳

د.ن.

د.ن.

صحرای آفریقا

۰/۱۶

تدارک امکانات بیشتر خرید؛ بخصوص در مورد هنرهای محلی و صنایع دستی در بسیاری اماکن میسر است.
گسترش فعالیت‌های توریستی؛ مثلا از طریق ایجاد جاذبه‌های بیشتر و برنامه‌های سیاحتی که سبب اقامت بیشتر توریست‌ها در منطقه می‌شود.
ایجاد تنوع در محصولات توریستی به جنبه‌ای حایز اهمیت گسترش و ارتقاء صنعت توریسم در بسیاری از مناطق توسعه یافته توریست مبدل شده است(سازمان جهانگردی، ۱۳۷۹: ۷۳).
۲-۵- گردشگری در جهان
۲-۵-۱- آغاز جهانگردی در دوران باستان
توریسم پدیده‌ای است کهن که از دیرزمان در جوامع انسانی وجود داشته است و به تدریج در طی مراحل تاریخی مختلف به موضع فنی اقتصادی و اجتماعی خود رسیده است(رضوانی، ۱۳۸۵: ۲۷).
۲-۶- گردشگری در جهان
۲-۶-۱- آغاز جهانگردی در دوران باستان
انسان‌های ماقبل تاریخ با انگیزه گردآوری غذا و خوراک از جایی به جای دیگر کوچ کرده و یا به خاطر نجات از خطرات و بلایای طبیعی و دستیابی به آب و هوای مساعدتر از جایی به جای دیگر نقل مکان می‌نمودند.
به تدریج با افزایش مهارت و کسب فنون نیاز انسان به زندگی بدوی و خانه به دوشی کاهش یافت و در دوره‌های بعد، انسان با انگیزه تجارت و تهیه‌ی کالا، مسافرت کرد(پارسائیان و اعرابی، ۱۳۷۷: ۳۶).
گیجی و بی‌خبری اضطراب‌آوری که هستی انسان اولیه را تسخیر کرده بود، او را ناخودآگاه به تلاش‌های گوناگون وا می‌داشت و یک جلوه از این تلاش‌ها سفر بود(دیبایی، ۱۳۷۱: ۴).
از پنج هزار سال پیش سفرهای دریایی سازمان یافته از مبدأ مصر آغاز شد. با ابداع پول به دست سومریان(بابلیان) و آغاز معاملات تجاری در چهار هزار سال پیش از میلاد دوره جدیدی در تاریخ سفر آغاز شد.
سومریان نه تنها نخستین افراد باهوشی بودند که پول را ابداع کرده و در معاملات بازرگانی از آن استفاده می‌کردند؛ بلکه اولین قوم مخترع خط بودند. از این رو، باید آن‌ها را پایه‌گذاران و پیشگامان سفرهای تجاری قلمداد کرد. در آن زمان مردم برای هزینه رفت و آمد و محل اقامت خود پول پرداخت می‌کردند یا مبادله پایاپای انجام می‌دادند.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

در آغاز سال ۲۷۰۰ پیش از میلاد، فرعون آن زمان مصر فرمان داد با بهره گرفتن از سنگ‌های ساختمانی مرغوبی که در شکور وجود داشت، آرامگاهی برای او و خانواده‌اش برپا کنند و اهرام ثلاثه و مجسمه ابوالهول را بسازند.
این عجایب سال‌های ۱۲۰۰ تا ۱۶۰۰ پیش از میلاد، شگفتی و توجه فراوانی برانگیخت. هر مقبره یا بنای یادبود، مکانی مقدس بشمار می‌آمد. بنابراین بازدید این بناها همواره مذهبی نبود و گاهی برای ارضای حس کنجکاوی و یا تفریحی ساده نیز به این مکان‌ها می‌رفتند.
گردشگران قرن‌های چهارم و پنجم پیش از میلاد بیشتر بازرگانان، شرکت‌کنندگان در جشنواره‌ها، بیماران و مشتاقان علم و دانش بودند اما گروه کوچک دیگری نیز بودند که صرفاً برای سیاحت و گردش به مسافرت می‌پرداختند. بدون تردید «هرودوت»، پدر تاریخ یونان را می‌توان در صدر گروه گردشگران قرار داد.
احتمالاً سفرهای «هرودوت» تلفیقی از کار و سرگرمی و تفریح بوده است.
در دوره تمدن رم و یونان باستان عامل خطر در سیر سیاحت تا حدودی از بین می‌رفت.
اهالی روم به مصر مسافرت می‌کردند تا از مجسمه ابوالهول و اهرام ثلاثه دیدن کنند.
اسکندریه شهری بزرگ و پایتختی بود که اشراف روم را به سوی خود جذب می‌کرد.
از آنجایی که ملت‌های مختلف از جمله مصری‌ها، یونانیان، یهودیان، هندوان و سوری‌ها به آن مکان رو می‌آوردند، به صورت محل داد و ستد و تفریح اشراف در آمده بود(پارسائیان و اعرابی، ۱۳۷۷: ۳۷).
«هاردین» امپراطور روم در فاصله سال‌های ۱۱۷ تا ۱۳۸ میلادی به قصد سیاحت و نظارت لحظه طلوع آفتاب از ستیغ قله آتنا رنج سفرش را بر خود هموار کرد تا به خواسته‌هایش دست یابد(رضوانی، ۱۳۸۵: ۲۷).
بطور کلی در گذشته افراد معدودی از اوقات فراغت خود لذت می‌بردند و وقت آزاد مردم عادی معمولاً به امور مذهبی اختصاص می‌یافت. به همین دلیل در زبان انگلیسی کلمه «ایام تعطیل» از ترکیب ایام مقدس گرفته شده است. بیشتر مسافران هم زائران مکان‌های مذهبی بودند(کاظمی، ۱۳۸۵: ۸).
۲-۶-۲- گردشگری در دوران قرون وسطی
فروپاشی امپراطوری روم طی قرون چهارم و پنجم میلادی و در دوران سیاه پس از آن در قرون وسطی به افت و کاهش رونق سفر و گردشگری در اروپا انجامید. در این دوران سفر همواره با سختی و عاری از لذت و شادکامی بود.
در عوض سرزمین‌های شرقی و اسلامی در اوج دوران شکوفایی خود به سر می‌بردند.
در اروپای قرون وسطی، پیشرفت علمی گاه چیزی مشابه کفر و ارتداد تلقی می‌گردید و در مقابل سرزمین‌های اسلامی قرار داشت. علاوه بر این، علم در آن به گنجینه‌ای تشبیه می‌شد که کسب آن بر هر مرد و زنی واجب بود و در آموزه‌های پیامبر برای رسیدن به آن سفر به دوردست‌ترین نقاط ارزش و اعتبار تلقی می‌گردید. در همین دوران بود که سفر در سرزمین‌های اسلامی کم و بیش رونق پیدا کرد و بخصوص موضوع زیارت سرزمین‌های مقدس انگیزه‌ای مهم تلقی می‌شد. گردشگران پرآوازه و نام‌آشنایی همچون «ناصر خسرو»، «ابن بطوطه مراکشی»، «یاقوت حموی»، «ابوزید بلخی» و «ابن حوقل» که به انگیزه زیارت یا سیر آفاق و انفس و آموزش و پی‌جویی علوم و مباحثه با اندیشمندان دیگر رنج سفر را بر خود هموار می‌ساختند، به عنوان نمودهایی از رونق و علاقمند به سفر می‌توان برشمرد. ایران از مرکزیتی در جاده ابریشم برخوردار بود و چند شاخه از این مسیر از کشور ما می‌گذشت. تجارت ایرانیان از یک سو با شرق آسیا و از دیگر سو با ملل تازه‌مسلمان و سرزمین‌های اسلامی در غرب و نیز با شبه قاره هند از دلایل گسترش گردشگری در این دوران در ایران و سایر سرزمین‌های اسلامی به حساب می‌آمد.
۲-۶-۳- گردشگری در دوران رنسانس
از سده چهاردهم تا هفدهم بیشتر مسافرت‌ها با هدف کسب دانش و تجربه انجام می‌شد. در انگلستان ملکه الیزابت اول برای تربیت و پرورش نمایندگان خارجی با شکل خاصی از مسافرت موافقت کرد. همچنین دولت انگلیس جواز مسافرت صادر می‌کرد که تا دو سال اعتبار داشت و در آن محدوده مسافرت مقدار پولی که مسافرت می‌توانست به همراه داشته باشد و نیز تعداد اسب و خدمه مشخص می‌شد.کاروان‌های مسافرتی دوره الیزابت پس از چندی ساختار و سازمان منظمی پیدا کردند و آن را «گراند تور» نامیدند. معمولاً اشراف نَجا و افراد متعلق به طبقه بالای اجتماع از طریق گراندتور برای کسب دانش و تجربه‌های جدید به مسافرت می‌پرداختند. «گراند تور» یک کتاب راه‌های سفر داشت که در سال ۱۷۷۸ به همت «توماس» و «گنت» تهیه شده و به پرفروش‌ترین کتاب سال تبدیل شد(کاظمی، ۱۳۸۵: ۹).
در سده چهاردهم مسافرت به قصد، زیارت به صورت یک پدیده‌ی انبوه و سازمان‌یافته درآمد که شبکه‌ی بزرگی از سازمان‌های خیریه با مقامات و افراد متعلق به طبقات بالای جامعه آن را تشویق می‌کردند.
۲-۶-۴- گردشگری در دوران انقلاب صنعتی و بعد از آن
انقلاب صنعتی که از سال ۱۷۵۰ تا ۱۸۵۰ به طول انجامید، پایه‌ی گردشگری‌های دسته جمعی را به وجود آورد. در این دوره کارگران ساده کشاورز از مناطق روستایی رهسپار شهرها و کارخانه‌های تولیدی شدند و با شیوه‌ای از زندگی که نمونه‌های آن را در این زمان شاهدیم، آشنا شدند. انقلاب صنعتی همچنین موجب تغییر مشاغل شد، گسترش طبقه‌ی میانی اجتماع را در پی داشت و این طبقه توان آن را یافت تا بیشتر به تفریح و مسافرت بپردازد. تا سال‌های نیمه اول سده نوزدهم میلادی مردم عادی و با درآمد متوسط هنوز امکان کمی برای سفر داشتند. مسافرت‌های تفریحی معمولاً در روز آخر هفته انجام می‌شد و برای کسب درآمد و گذران زندگی و در تمام روزهای هفته کار می‌کردند. در پایان سده نوزدهم کارگران از تعطیلات سالانه برخوردار شدند. حادثه مهم دیگری که بر صنعت گردشگری اثر گذاشت، فناوری‌های مهم بانکی از جمله چک‌های مسافرتی بود که آمریکایی‌ها ابداع کردند. از اواخر قرن ۱۹ گردشگران آمریکایی از وسایلی چون راه‌آهن و جاده‌ها و راه‌های هموار برای مسافرت استفاده می‌کردند. اختراع هواپیما نقطه عطفی در تاریخ وسایل ارتباطی و آمد و رفت است. با طلوع قرن بیستم با دگرگونی‌های وسیعی که در اوضاع اجتماعی، اقتصادی و صنعتی روی داد گرایش به ایجاد تنوع در محیط زندگی یکنواخت و فرار از فضای پر هیاهو و خسته کننده شهرها و شناخت جهان و نیاز مبرم مردم سرزمین‌ها و کشورها به یکدیگر موجبات شکوفایی جهانگردی و سیر و سیاحت به کسب سیاق کنونی را فراهم آورد.
۲-۶-۵- گردشگری در ایران
ایران با توجه به تمدن کهن خود از کشورهای صاحب تجربه و سابقه در گردشگری محسوب می‌شود. این سابقه با توجه به دو عامل اصلی قابل تحلیل و بررسی است: نخست، موقعیت جغرافیایی، سیاسی و جذابیت‌های متنوع و فراوان طبیعی، تاریخی و فرهنگی کشور و دیگری ویژگی‌های اخلاقی و فرهنگی و علاقه‌ای که ایرانیان به سیر و سفر و میهمان‌نوازی دارند(کاظمی، ۱۳۸۵: ۱۸).
مهم‌ترین مسافرت دسته‌جمعی که به نوعی با تاریخ ایران پیوند خورده است را باید مهاجرت اقوام آریایی از روسیه به ایران دانست. مادها در اواخر هزاره دوم پیش از میلاد در ایران سکنی گزیدند. با به قدرت رسیدن کوروش کبیر و بنا نهادن امپراطوری هخامنشی(۳۳۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد) به منظور تسهیل ارتباط بخش‌های گوناگون امپراطوری به بهبود و توسعه‌ی راه‌ها اهتمام ورزیده شد. گزارش «هرودوت» در شرح لشکرکشی کوروش به لیدی نشان می‌دهد که برای نخستین بار در تاریخ به فرمان کوروش بر روی رودخانه‌ها پل زده شده، در این دوره احداث بناهای عام‌المنفعه‌ای برای خدمت‌رسانی به مسافران همچون کاروانسرا، سیل راهنمایی و آب‌انبارها متداول گردید. نخستین مراوده سیاسی تجاری مهم ایران و چین به سفر نماینده خاقان چین به ایران در عهد اشک نهم(۸۶ تا ۱۲۴ پیش از میلاد) باز می‌گردد. این مراوده را در واقع می‌توان بنای شکل‌گیری راه ابریشم دانست که از دروازه‌ی ابریشم در دیوار چین آغاز می‌گردید و ضمن تقسیم شدن به شاخه‌های فرعی سیر نهایی آن به «رامِنوس» در سواحل دریای مدیترانه ترکیه و پالمیرا در سوریه ختم می‌شد. سیر اصلی این راه در ایران قدیم از شهرهایی همچون سمرقند، نیشابور، دامغان، سمنان، ری، قزوین، سراب، تبریز، مرند و خوی می‌گذشته است، باید گفت جاده‌ی ابریشم بیش از بیست قرن پیش شرق و غرب جهان دارای سکونت را به هم پیوند زده بود.
۲-۶-۶- روند توسعه گردشگری در ایران قبل و بعد از انقلاب
به منظور فعالیت‌های جهانگردی در سال ۱۳۱۴ در وزارت کشور اداره‌ای به نام اداره‌ی امور جهانگردی تأسیس گردید. اداره‌ی امور جهانگردی در سال ۱۳۲۰ جای خود را به شورای عالی جهانگردی داد. سرانجام در سال ۱۳۴۲ تصویب‌نامه‌ی سازمان جلب سیاحان به امضای هیأت وزیران وقت رسید و از همان تاریخ رسماً شروع به کار کرد(منشی‌زاده، ۱۳۷۶: ۱۴۹). در سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ شمسی با رونق گرفتن اقتصاد ناشی از درآمد نفت و انجام پروژه‌های زیربنایی و توسعه‌ی شبکه‌های ارتباط هوایی، زمینی، دریایی و راه‌آهن و نیز به وجود آمدن مراکز گردشگاهی، هتل‌ها و اردوگاه‌های جهانگردی ایران می‌رفت تا در رده‌ی کشور توریسم جهان قرار گیرد(استانداری گیلان، ۱۳۸۴: ۱۴). در سال ۱۳۵۳ سازمان جلب سیاحان با وزارت اطلاعات وقت ادغام شد و این وزارت اطلاعات و جلب سیاحان شروع به کار نمود. اداره‌ی امور ایرانگردی و جهانگردی توسط چهار شرکت سهامی به اسامی: شرکت سهامی تأسیسات جهانگردی ایران، شرکت سهامی گشت‌های ایران، شرکت سهامی مرکز خانه‌های ایران و شرکت سهامی سازمان مراکز جهانگردی برای ورزش‌های زمستانی تحت نظارت وزارت اطلاعات و جهانگردی اداره می‌شد. متأسفانه این چهار شرکت با وظایفی مشابه و با ارکانی متفاوت و حوزه فعالیتی متداخل اداره می‌گردید. در سال ۱۳۵۸ به منظور جلوگیری از تداخل وظیفه و هماهنگ نمودن تمام فعالیت‌ها و مسائل مربوط به امر جهانگردی در جهت اعمال سیاست صرفه‌جویی طبق مصوبه مورخه ۱۳۵۸ شورای انقلاب چهار شرکت مذکور در یک دیگر ادغام گردید و تحت عنوان سازمان مراکز ایرانگردی و جهانگردی با بافت و خط‌مشی‌های جدید شروع به فعالیت نمود. از سال ۱۳۶۱ دو نهاد مختلف در زمینه‌های گسترش توریسم در ایران فعال شدند. یکی از این مراکز معاونت سیاحتی و زیارتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که ادامه‌دهنده‌ی وظایف و فعالیت‌های سازمان جلب سیاحان بود شرح وظایف این سازمان پس از انقلاب اسلامی تغییر یافت و با عنوان معاونت سیاحتی و زیارتی وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی از فعالیت گسترده برخوردار شد.
سازمان دیگری که در این راستا به فعالیت ادامه می‌داد مجتمع بین المللی و جهانگردی آزادی «آیتو» است که تحت پوشش سازمان سیاحتی و مراکز تفریحی بنیاد مستضعفان به فعالیت ادامه می‌داد(منشی زاده، ۱۳۷۶، صص ۱۴۹-۱۵۰).
پس از پیروزی انقلاب اسلامی؛ یعنی از سال ۱۳۵۷ صنعت توریسم در کشور با رکود شدیدی مواجه شد و به دلایل دگرگونی‌های عمیقی که در ساختار فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و عقیدتی به وجود آمد، برای مدت حداقل یک دهه این صنعت به غفلت و فراموشی سپرده شد و ضربات سنگینی بر پیکره‌ی و ارکان گردشگری کشور وارد آمد که برخی از این عوامل رکود در اینجا عنوان شده است:
عدم توجه به جاذبه‌های کارساز جهانگردی و وجود بدبینی غیرواقع‌بینانه،
اعمال سیاست‌های پیشگیرانه از طریق محدودیت‌ها و موانع،
عدم سرمایه‌گذاری و تخصیص بودجه‌های لازم و عدم حمایت از سرمایه‌گذاری ملی و خارجی(امنیت سرمایه‌گذاری)،
به اشتغال در آمدن فضاهای گردشگری و اردوگاه‌های جهانگردی توسط ارگان‌ها و نیروی انتظامی.
۲-۷- روند شکل‌گیری گردشگری در گیلان
اولین زمینه جهانگردی در گیلان به دوران رونق صنعت ابریشم و قرار گرفتن گیلان در مسیر جاده ابریشم برمی‌گردد که بیشترین رفت و آمد تجاری و دادوستد با اروپا از طریق رشت و انزلی صورت می‌گرفت. در دوره‌ی قاجار، ناصرالدین شاه در سال ۱۲۴۸(ه‍ .ش) پس از ۱۲ روز اقامت در رشت و بندر انزلی، از طریق این بندر به اروپا رهسپار شد. طی این دوره نیز مراودات گیلان و اروپا سبب پذیرش مسافران بسیار می‌شد. اما جهانگردی به مفهوم امروزی و جدید آن از سال ۱۳۰۷(ه‍ .ش) و از اوایل سلسله پهلوی در ایران آغاز گردید. از سال ۱۳۴۸(ه‍ .ش) با استقرار سازمان جلب سیاحان در استان‌ها از جمله گیلان این توسعه شدت بیشتری یافت. اوج رونق این صنعت در گیلان در حد فاصل سال‌های ۱۳۵۱ الی ۱۳۵۶ بود. نمونه‌ی این رونق، احداث ۴۵ هتل، ۳ اردوگاه بزرگ بندر انزلی کپورچال و مجتمع جهانگردی چاف در چمخاله‌ی لنگرود دهکده‌ی ساحلی و خزر ویلای بندر انزلی بود. پس از انقلاب اسلامی در ایران روند توسعه گردشگری در گیلان نیز متوقف گردید. این رکود تا سال ۱۳۶۸ ادامه داشت. از شروع برنامه‌ی اول توسعه(۱۳۶۸) تاکنون می‌توان گفت که در یک حرکت بطنی و کند، روند بازسازی جهانگردی در گیلان مجدداً آغاز شد، که در برنامه‌های دوم و سوم توسعه این روند سرعت بیشتری پیدا کرده است. به طوری که سال‌های اخیر به عنوان یکی از اهداف اصلی نظام و دولت در توسعه‌ی ساختار اقتصادی و اجتماعی مبدل گردید(استانداری گیلان، ۱۳۸۳).
۲-۸- رابطه‌ی جغرافیا و فعالیت‌های گردشگری
ارتباط علمی و کارکردی میان جغرافیا و فعالیت‌های توریستی از آنجا ناشی می‌شود که جهانگردی فعالیتی است که در بستر مکان شکل گرفته و تداوم می‌یابد و مکان یکی از ارکان دانش جغرافیا می‌باشد. جغرافیا؛ علم مکان است. جهانگردی در راستای اجرای سفری کوتاه بر دو عامل انسان و مکان تکیه دارد و بدون انسان و محیط چنین واژه‌ای اساساً نمی‌تواند عینیت یابد از سوی دیگر جغرافیا بر دو عامل انسان و محیط و روابط فی‌مابین نام گرفته است از بررسی چنین مجموعه‌هایی پیوند میان جغرافیا و گردشگری کاملاً روشن و آشکار می‌گردد(منشی‌زاده، ۱۳۷۶، صص ۲۵-۲۶).
۲-۹- اشکال عمده توریسم
با توجه به طول مدت مسافرت، نوع تأسیسات، فصل و چگونگی سازمان‌دهی مسافرت و انگیزه‌های گوناگون که موجب پیدایش یک جریان توریستی می‌شوند، می‌توان اشکال مختلفی از جهانگردی را از یکدیگر تشخیص داد.
۲-۱۰- انواع توریسم