در واقع باید گفت که عملکرد بهینه نظام اقتصادی و مالی در هر نهاد و شرکت وابسته به وجود بخش مالی کارا و قدرتمند است(۱۹۹۷٫ ^[۲]Boquist ,Milbourn , Thakor,Bacidore).

‌بنابرین‏ تدوین راهکارهای صحیح، به منظور بهبود عملکرد مالی یک سازمان، یکی از مهمترین اجزای فرایند ارزیابی عملکرد مالی سازمان ها است. تحلیل پوششی داده ها (DEA) ، یکی از روش های معتبر در ارزیابی عملکرد مالی شرکت های مشابه، بر اساس ورودی ها و خروجی ها است. در این روش، با بهره گرفتن از مدل های برنامه ریزی ریاضی، مرزی متشکل از شرکت هایی با بهترین کارایی نسبی به دست می‌آید و این مرز، معیاری برای ارزیابی عملکرد و تدوین راهکارهایی به منظور بهبود عملکرد شرکت ها در نظر گرفته می شود. در تحلیل پوششی داده ها، به دلیل عدم استفاده از تابع تولید، از قبل هیچ پیش داوری درباره شرکت های مورد بررسی انجام نمی شود و از این رو، مدل های DEA ، به دلیل استفاده از فرضیه های کمتر در روند ارزیابی شرکت ها، نسبت به مدل های مشابه ، به جایگاه خاصی دست یافته اند.

نهادها و سازمان های مرتبط با ارباب رجوع ، مهم ترین بخش هایی هستند که به ارزیابی عملکرد مالی بسیار ‌نیاز دارند و با توجه به اینکه در آستانه قرن دانش و اطلاعات ، هر نوع برنامه ریزی، تصمیم گیری و در مجموع هر نوع فعالیت حیاتی، بدون کاربرد ارتباطات و سازماندهی آن بر مبنای فناوری های جدید در اطلاع رسانی، به دور از واقعیت های جامعه جهانی است، ارتباطات، مهم ترین عامل در توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است و جایگاه بسیار مهمی دارد. بدون تردید، جوامعی وضعیت مناسب تری خواهند داشت که با بهره گرفتن از ابزارهای مختلف ارتباطی، همواره تلاش می‌کنند تا درباره مسایل روز و رخدادهای گوناگون در مناطق مختلف جهان، اطلاعات کسب کنند. از این رو می توان گفت که در عصر حاضر، اطلاعات و ارتباطات ، یک سرمایه ملی و پشتوانه‌ای برای تحقق اهداف برنامه های توسعه و در نهایت، استقلال و خودکفایی کشورها محسوب می شود. فناوری مخابرات، در سالیان اخیر به سرعت توسعه یافته و امکان عرضه مجموعه گسترده ای از خدمات را به مشترکان خانگی و سازمان ها فراهم ‌کرده‌است. علاوه بر این، رشد ارتباطات موجب شده است که صنعت مخابرات، وظایف متنوعی را برای پشتیبانی از رشد پیشرفت های مالی برعهده گیرد. به هر حال در هزاره جدید، این صنعت با رشد فزاینده محیط کسب و کار پیش‌بینی ناپذیر، با بازار رقابتی ناشی از جهانی شدن کسب و کار مواجه شده است. اثر نافذ رقابت جهانی، سازمان های مخابراتی را ملزم ‌کرده‌است تا به ارزیابی عملکرد مالی خود بپردازند(Loomis, and Taylor^[3], 2001)

در چنین شرایطی، سنجش کارایی می‌تواند مبنای خوب برای مقایسه شرایط فعلی سازمان با شرایط گذشته باشد و به عنوان یک ابزار می توان از آن برای برنامه ریزی آتی سازمان استفاده کرد. در ضمن از سنجش کارایی می توان به عنوان ابزاری برای الگو گرفتن استفاده کرد. در این روش، بین واحدهای مشابه ، واحدی که کارایی بیشتری دارد، به عنوان الگو انتخاب می‌گردد و به منظور افزایش کارایی، ازآن الگو گرفنه می شود.

کارامد سازی واحدهای اقتصادی در راستای بهینه منابع کمیاب از اهمیت فوق العاده ایی برخوردار است. به منظور یافتن تکنیک های کارساز برای ارزیابی کارایی، علم اقتصاد به سراغ ریاضیات به ویژه برنامه ریزی ریاضی رفته است. در بسیاری از مطالعات در این زمینه به دنبال افزایش خروجی و یا کاهش ورودی هستند ، در این مدل ها به وجود فاکتورهای نامطلوب توجهی نشده در صورتی که به هنگام ارزیابی عملکرد نحوه رویکرد ما به فاکتورهای مطلوب و نامطلوب باید متفاوت باشد.در این پژوهش بر مدل تحلیل پوششی داده ها با فاکتورهای نامطلوب تمرکز کرده ایمو ‌بر اساس آن نتایج ارزیابی کارایی ۲۷ شرکت سهامی مخابرات استانی کشور در سال مالی منتهی به اسفند ۱۳۹۲ مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

با توجه به نکات گفته شده، در پژوهش حاضر، به دنبال تعیین کارایی شرکت های سهامی مخابرات استانی و همچنین با توجه به مسئله خروجی های نامطلوب در پی آن هستیم که با تخصیص بهینه منابع تعریف شده در عملکرد مالی شرکت های سهامی مخابرات استانی ( حجم دارایی، حجم سرمایه، تعداد کارکنان، هزینه پرسنلی، هزینه عملیاتی ) خروجی نامطلوب تعریف شده در عملکرد مالی شرکت ها ( حساب های دریافتنی تجاری از سایر اشخاص ) را به حداقل مقدار ممکن برسانیم وباید بدانیم چنانچه منابعی جدید در یک فرایند تولید افزوده شود، چگونه می توان به طریقی منصفانه در جهت کاهش خروجی­های نامطلوب، آن ها را در بین واحدها توزیع نماییم؟

۱-۳-اهمیت و ضرورت پژوهش

در قرن حاضر تحولات جدید باعث شده است تا بخش خدمات با سرعت بسیار زیادی گسترش پیدا کند به طوری که بر اساس آمارهای موجود، نزدیک به ۷۰% از حجم نیروی کار در بخش خدمات مشغول به کار هستند.فناوری مخابرات در سالیان اخیر به میزان بسیاری توسعه یافته و امکان عرضه مجموعه وسیعی از خدمات را به مشترکان خانگی و سازمان ها فراهم ‌کرده‌است و در کنار این توسعه، خصوصی سازی نیز خود نقش مهمی در این زمینه ایجاد ‌کرده‌است(Loomis, and Taylor, 2001). ‌گروه‌های «طراحی و توسعه مهندسی»، «بازاریابی و تجاری»، «عرضه کنندگان خدمات مخابراتی»، «سازندگان تجهیزات مخابراتی و اقلام جانبی» و به ویژه پژوهشگران علاقمند هستند تا درباره وضعیت موجود عملکرد شرکت های مخابرات و نیز وضعیت شرکت های مذکور در سال آتی اطلاعات کسب کنند(میرغفوری و شفیعی و ندافی^[۴]، ۱۳۹۰).

از سوی دیگر، توسعه سرمایه ­گذاری از یک سو موجب جذب سرمایه ­های غیرکارا و هدایت آن­ها به بخش­های مولد اقتصادی شده و از سوی دیگر، با توجه به جهت­گیری سرمایه ­گذاران (مبتنی بر خطرپذیری و بازده)، سرمایه ­گذاری­ها در صنایعی هدایت خواهد شد که از سود بیشتر یا خطر کمتری برخوردار است و این امر، در نهایت، سبب تخصیص بهینه منابع خواهد شد. با توجه به تحولاتی که در جهان امروز رخ داده است، کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه که با تهدیدات بی­شماری روبرو هستند، جهت حل مشکلات اقتصادی خود، نیازمند یافتن راهکارهای مناسبی برای استفاده بهتر از امکانات و ثروت­های خدادادی خود هستند(خواجوی و سلیمی فردو ربیعه^[۵] ، ۱۳۸۴).

از این گذشته، هیلو و وی من ^[۶](۲۰۰۱) ستاده های نامطلوب را که به عنوان یک عنصر کلیدی که بر عملکرد مؤثر است، در نظر گرفتند. ‌بنابرین‏ استفاده ازروشی که علاوه ‌بر سازگاری بامفاهیم تئوری تولید،به کمک آن قادربه کاهش خروجی های نامطلوب وافزایش خروجی های مطلوب باشد، به عبارتی طراحی مدل های تخصیص منابع به طوری که منجر به کاهش ستاده های نامطلوب گردد، کمک بسیار مؤثری در حوزه مدل­سازی و ارزیابی خواهد بود(Hailu & veeman,2001).

۱-۴-سوالات پژوهش

پرسش اصلی در پژوهش حاضر این است که « چنانچه منابعی جدید در یک فرایند تولید افزوده شود، چگونه می توان به طریقی منصفانه در جهت کاهش خروجی های نامطلوب آن ها را در بین واحدها توزیع نمود». در این راستا سؤالات فرعی ذیل مطرح می شود:

۲-۶ ارزش خالص دارایی (NAV)

همان‌ طور که گفته شد شما با پرداخت مبلغی مالک بخشی از صندوق سرمایه گذاری می شوید یا ارزش خالص دارایی ها در واقع ارزش مجموعه ی سرمایه گذاری صندوق تقسیم بر تعداد سهام آن است که در پایان هر روز معاملاتی با توجه به تغییرات قیمت سهام، اوراق بهادار و سود های نقدی تعلق گرفته به آن محاسبه می شود.

۲-۷ تفاوت شرکت های سرمایه گذاری با صندوق های سرمایه گذاری مشترک

صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک با سرمایه باز یا متغیر (Open-End Fund) با شرکت‌های سرمایه‌گذاری با سرمایه بسته یا ثابت (Close-End Fund)، در زمینه مدیریت سبد سهام برای سرمایه گذاران مشابه هستند. در شرکت‌های سرمایه‌گذاری با سرمایه بسته، سهام‌داران جهت خرید و فروش سهام خود بایستی به بورس اوراق بهادار مراجعه کرده و با پرداخت هزینه های کارگزاری و سایر هزینه ها، سهام را در بازار مورد نقل و انتقال قرار دهند. میزان عرضه و تقاضای سهم در بازار تعیین کننده قیمت سهم بوده که در اغلب موارد قیمت بازار ارزش خالص دارایی‌ها (NAV) مــی‌بــاشــد. در شرکت‌های سرمایه‌گذاری با سرمایه بسته فقط با طی مراحل قانونی و تأیید اکثریت سهام‌داران نسبت به افزایش یا کاهش سرمایه اقدام می‌شود. در صنـدوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک با سرمایه متغیر امکان بازخرید واحدهای سرمایه‌گذاری تنها از طریق صندوق وجود دارد و صندوق نیز ملزم به خرید این واحدها به قیمت اعـلام شـده در پـایـان روز می‌باشد. همچنین قیمت هر واحد سرمایه‌گذاری در پایان هرروز، پس از بسته شدن تالار معاملات بورس اوراق بهادار و تعیین ارزش خالص دارایی های صندوق، قیمت‌گذاری می‌گردد. این صندوق‌ها، دارای سرمایه باز بوده و بسته به میزان تقاضا و یا عرضه واحد‌های سرمایه‌گذاری صـنـدوق، مـیـزان سـرمـایـه آن مـتـغـیـر اسـت.

۲-۸ مروری بر پیشینه تحقیق

پس از جنگ جهانی اول ،رونق اقتصادی امریکا باعث تشکیل سرمایه های کوچک و بزرگ نزد خانوارهای امریکایی شد و تمایل آن ها به سرمایه گذاری مستقیم و یا غیر مستقیم بر روی سهام شرکت ها افزایش یافت؛ از این رو ، نخستین صندوق مشترک سرمایه گذاری به شکل امروزی به نام تراست سرمایه گذاران ماساچوست در سال ۱۹۲۴ در شهر بوستون امریکا تشکیل شد.از آن سال تاکنون ،صندوق های سرمایه گذاری در جهان به صورت موفقیت آمیزی فعالیت خود را ادامه داد ه اند.به طوری که فقط در امریکا تعداد صندوق های سرمایه گذاری مشترک از ۶۸ صندوق در سال ۱۹۴۰ به بیش از ۸۱۲۶ صندوق در پایان سال ۲۰۰۳ رسیده است.این تعدادصندوق در آمریکا تا سال ۲۰۰۳ حدود ۷ هزار میلیارد دلار دارایی را جمع‌ آوری کرده بودند؛در حالی که در سال ۱۹۸۰ مجموع دارایی صندوق های سرمایه گذاری مشترک فقط ۲۴۱ میلیارد دلار بوده است.نخستین صندوق مشترک سرمایه گذاری اسلامی در سال ۱۹۸۶ م در ایلات متحده با نام صندوق امانه تأسيس شد.این صندوق به وسیله اعضای صندوق امین آمریکای شمالی شروع به فعالیت کرد.صندوقی که بردرآمد مساجد ایالات متحده نظارت دارد.پس از آن در سال۱۹۸۷ دو شرکت به نام های التوفیق و الامین با تمرکز بر بخش های گوناگونی مانند:املاک و مستغلات و همچنین سرمایه گذاری بین‌المللی در توسعه صندوق های سرمایه گذاری اسلامی بسیار کامیاب عمل کردند. در ادامه ،افزایش آگاهی و تقاضا برای سرمایه گذاری طبق اصول شرع در سطح جهان باعث شد که روند تأسيس صندوق های سرمایه گذاری اسلامی شدت بگیرد.افزون بر مسلمانان که به علت تعهد های مذهبی خود از این نهاد ها استفاده می‌کردند، سرمایه گذاران غیر مسلمان که شرایط ریسک و بازده این صندوق ها برای آن ها جذاب بود،نیز از صندوق اسلامی استقبال کردند.

افزون بر صندوق های سرمایه گذاری اسلامی ،انواع دیگری از صندوق های اسلامی مانند:صندوق های دارایی و املاک ،صندوق های سرمایه گذاری و مرابحه ،صندوق های کالا و صندوق های لیزینگ وجود دارند.این صندوق ها با انواع کلاسیک خود از این جهت تفاوت دارندکه در سرمایه گذاری های خود اصول شرعی را نیز رعایت می‌کنند.

ریاضت ۱۳۷۵ در پایان نامه خود با عنوان “بررسی روش های تامین مالی و الگو سرمایه گذاری در صندوق های سرمایه گذاری اسلامی”]۶ [ ضمن تشریح انواع صندوق های سرمایه گذاری ،شیوه های تامین مالی صندوق ها و الگوهای سرمایه گذاری در صندوق ها را با مبانی و مفهوم فقهی مورد بررسی قرار داده است.به دلیل های سرمایه گذاری که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته اند ،عبارت هستند از :سهام،اوراق مشارکت، معامله اختیار،ابزارهای بازار پول و سرانجام ابزارهای با در آمد ثابت.

کاظمیان ۱۳۸۳ به معرفی صندوق های ریسک پذیر به منظور تامین مالی شرکت های کار آفرینی فناورانه با توجه به فقه اسلامی پرداخته است. ]۱۰[وی به دنبال معرفی الگوی مناسب جهت تأسيس صندوق پیش گفته در کشور به بررسی روش های تامین مالی اسلامی صندوق از راه عقد های اسلامی مانند: مضاربه، مشارکت، جعاله، سلف، مزارعه، مساقات، اجاره و سرانجام وکالت پرداخته است.

جعفری سرشت۱۳۸۶ در گزارش شناخت صندوق مشترک سرمایه گذاری به بیان و معرفی این صندوق ها در جهان پرداخته و در ادامه نکته هایی درباره صندوق های مشترک سرمایه گذاری در ایران مطرح ‌کرده‌است.وی در این گزارش به بیان برخی ضرورت های تشکیل صندوق و مسائل و مشکلات صندوق در ایران پرداخته است]۴ [

حسن و تگ الدین۲۰۰۵ به بررسی رابطه ی بین صندوق مشترک سرمایه گذاری اسلامی و شاخص داوجونز اسلامی پرداخته‌اند]۱۹ [آن ها به بررسی آزمون حباب قیمتی دو صندوق از بزرگترین صندوق های اسلامی به صورت داده های ماهانه و هفتگی در بازار پرداخته‌اند.نتیجه آماری حاصل از این مطالعه نشان دهنده ی عدم وجود حباب قیمتی بوده است.

ایلفخانی و حسن۲۰۰۵ در مطالعه ی خود به بررسی عملکرد ۴۶ صندوق سرمایه گذاری مشترک اسلامی در ۸بخش گوناگون پرداخته است.]۱۶[ این بخش ها عبارت اند از:صندوق سهام جهانی،صندوق سهام آمریکا،صندوق سهام اروپا،صندوق سهام آسیا،صندوق سهام مالزی،صندوق سهام در حال رشد جهان،صندوق سهام در حال رشد آفریقای جنوبی و صندوق فناوری.

نتیجه های به دست آمده بیان گر این مطلب است که صندوق های در حال رشد جهان دارای بهترین عملکرد و بعد از آن به ترتیب صندوق آمریکا و آفریقای جنوبی است . بدترین عملکرد برای صندوق های آسیای بوده است.

نظر پور و ابراهیمی ۱۳۸۸ در مقاله ای خود را با نام طراحی صندوق های سرمایه گذاری مشترک اسلامی در بازار سرمایه به بررسی اوراق بهادار و قرار دادهای اسلامی پرداخته‌اند وسعی بر طراحی صندوق سرمایه گذاری مشترکی کرده‌اند که از این قرار دادها استفاده کند.]۱[

برای انجام مطالعات می‌دانی از روش‌های مختلفی می‌توان استفاده نمود. که یکی از کار‌آمد‌ترین این شیوه ها استفاده از پرسشنامه می‌باشد. ‌بنابرین‏ در این پروژه به منظور جمع‌ آوری داده های موردنیاز نسبت به طراحی پرسشنامه مطابق با استانداردهای تعریف شده اقدام گردید. از آنجایی که تجزیه و تحلیل اطلاعات اخذ شده از پرسشنامه‌ها اساس این پژوهش را تشکیل می‌دهد. ذیلاً به تشریح چگونگی طراحی پرسشنامه مورد استفاده و روش جمع‌ آوری و ثبت داده ها می پردازیم.

۳-۲-۱- طراحی پرسشنامه :

با توجه به اهداف و ماهیت این پژوهش، بایستی از روشی برای مطالعه استفاده می‌شد که بتوان از طریق آن اطلاعات توصیفی را به صورت کمی تحلیل نمود. کاربرد پرسشنامه یکی از شیوه هایی است که می‌تواند ما را در دستیابی ‌به این منظور یاری نماید.

اما آنچه که بیش از هرچیز در اخذ نتایج و تحلیل صحیح از داده های جمع‌ آوری شده مؤثر است، انتخاب دقیق و مناسب شاخص‌ها و روش‌های مربوطه در مراحل تدوین، طراحی و اجرای پرسشنامه می‌باشد. در این تحقیق از آنجایی که جامعه آماری ما را روستائیان تشکیل می‌دهند و لزوماًً از همه‌ اقشار با سطوح مختلف سواد نظر‌سنجی صورت می‌گیرد، لذا از سیستم بسته در طراحی سؤالات استفاده گردید.

برای اینکه بتوانیم مشاهدات عینی و توصیفی را در قالب پرسشنامه به واحدهای کمی و قابل شمارش تبدیل کنیم بایستی از طیف‌های سنجش استفاده گردد.

طیف‌های متعددی در این زمینه طراحی و تبیین گردیده که از مهمترین آن ها می توان به طیف لیکرت^[۱]– طیف بوگاردوس^[۲]– طیف گاتمن^[۳]و مقایسه‌زوجی اشاره نمود.

با توجه به نوع و اهداف مطالعه، تعداد متغیرها، تعداد نمونه ها و سطح سنجش متغیرها نسبت به انتخاب طیف مناسب اقدام می‌گردد.

یکی از متداول‌ترین وکاربردی‌ترین روش های سنجش که در مطالعات اجتماعی و اقتصادی مورد استفاده قرار می‌گیرد، طیف لیکرت می‌باشد.

این طیف در نظرسنجی‌ها نسبت به یک موضوع با سطح سنجش ترتیبی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در مقیاس لیکرت حداقل تعداد پاسخگویان مورد نیاز بایستی بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ نفر وتعداد سؤالات یا گویه های مطروحه نبایستی از ۱۵ سؤال کمتر باشد.

در تدوین پرسش‌ها باید سعی شود از سؤالات بی‌ربط و مبهم خودداری شود.

پاسخ سؤالات در این روش معمولاً از ۵ قسمت تشکیل گردیده که شامل خیلی موافقم – موافقم – تا‌حدودی – مخالفم – خیلی‌مخالفم، می‌باشد.البته بر اساس هدف و روش تحقیق می‌توان کلمات این گویه‌ها را تغییر داد.

گزینه‌های مربوط به منظور انجام تحلیل‌های آماری، شماره گذاری می‌گردند. انتخاب این شماره ها دلخواه می‌باشد. اما معمولا ً اعداد ۱ تا ۵ را برای پاسخ‌های ۵ گانه در نظر می‌گیرند. در این روش مجموع نمراتی که پاسخگویان به دست می‌آورند، نمایانگر نوع نظر و گرایش آن ها به موضوع مورد مطالعه می‌باشد. به همین دلیل این روش را طیف مجموع نمرات نیز می‌نامند]۱۷[.

با توجه به مزایا و تناسب این روش با اهداف مطالعه‌ حاضر، از آن در طراحی پرسشنامه استفاده گردید.

پرسشنامه طراحی شده در این پژوهش شامل ۲۸ سؤال، در قالب ۱۰ زیر مجموعه (متغیر فرعی ) شامل‌آب‌سطحی – آب‌زیرزمینی – پوشش‌گیاه-خاک – تولید‌کشاورزی – تولید‌دامی – آفات‌و‌بیماری‌ها – سبد‌غذائی – منابع آب و‌زمین و جمعیت به عنوان شاخص‌های توسعه‌کشاورزی در منطقه مورد مطالعه می‌باشد. پاسخ‌ها به صورت ۵ گزینه‌ای و شامل گویه‌های زیر طراحی گردیده‌اند.

الف)اثر بسیار خوبی داشته ب) تا حدودی اثر خوبی داشته ج) بی تأثیر بوده د)تا حدودی اثر بدی داشته ه)اثر بسیار بدی داشته

در تهیه و تدوین سؤالات سعی گردیده حتی الامکان کلیه نکاتی را که در تنظیم پرسشنامه به لحاظ درک مفاهیم – سادگی – شفافیت – دقت – ارتباط با موضوع – شکل و شیوه ارائه ضرورت دارد، رعایت شود. این پرسشنامه به لحاظ محتوایی به منظور نظر‌سنجی روستائیان وساکنین محلی در خصوص فرضیه تحقیق تدوین و طراحی گردیده است.(رجوع شود به پیوست شماره ۳) در مراحل بعدی تعیین روایی^[۴]و پایایی^[۵] پرسشنامه بایستی انجام گردد که از اهمیت خاصی برخوردار می‌باشد.پس از طی این مراحل و انجام اصلاحات احتمالی، پرسشنامه آماده توزیع خواهد بود.

۳-۲-۲- تعیین اعتبار یا پایایی پرسشنامه :

در بررسی پایایی، هدف این است که بدانیم ابزار اندازه‌گیری در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکسانی به دست می‌دهد. به بیان دیگر اگر ابزار اندازه‌گیری را در یک فاصله زمانی کوتاه،چندین بار به گروه واحدی از افراد بدهیم نتایج حاصل نزدیک به هم خواهد بود یا خیر ؟

برای اندازه‌گیری پایایی معمولاً از شاخصی به نام ضریب‌پایایی استفاده می‌کنیم. دامنه ضریب پایایی از ۰ تا ۱ می‌باشد. هر چه این ضریب به یک نزدیک‌تر باشد پایایی بیشتر است‌.

برای تعیین ضریب پایایی شیوه های مختلفی استفاده می‌شود‌، اما متداول‌ترین روش اندازه‌گیری پایایی‌، ضریب آلفای کرونباخ^[۶] می‌باشد.

محاسبه این ضریب مبتنی بر واریانس بوده و با بهره گرفتن از نرم‌افزار Spss براحتی قابل محاسبه می‌باشد. چنانچه مقدار این ضریب از ۷/۰ کمتر باشد پرسشنامه از اعتبار قابل قبولی برخوردار نبوده و بایستی اصلاح گردد. اما ضرایب بالاتر از ۷/۰ نمایانگر وجود پایایی لازم می‌باشند.در این مطالعه به منظور تعیین پایایی بدواً‌، تعداد ۲۷ پرسشنامه به صورت تصادفی بین افرادی از جامعه آماری مورد نظر که بایستی در این نظرسنجی شرکت نمایند توزیع و پس از تکمیل نتایج مقدار آلفای کرونباخ با بهره گرفتن از نرم افزار Spss تعیین گردید. مقدار ضریب آلفا معادل ۹۳۹/۰ محاسبه،که نمایانگر اعتبار و پایایی قابل قبول پرسشنامه می‌باشد.

جدول شماره ۳-۶ خلاصه نتایج آمار مربوط به محاسبه ضریب کرونباخ

تعداد نمونه

واریانس

میانگین

ماکزیمم

می نیمم

ضریب آلفای کرونباخ

۲۷

۰۶۱/۰

۸۷۷/۳

۲۷۴/۴

۵۱۱/۳

۹۳۹/۰

۳-۲-۳- تعیین روایی پرسشنامه :

مفهوم روایی ‌به این سؤال پاسخ ‌می‌دهد که ابزار اندازه‌گیری تا چه حد خصیصه مورد نظر را می‌سنجد ؟وآیا اصولاً قادر است خصوصیتی را که برای سنجش آن طراحی شده اندازه‌گیری کند ؟

با معین بودن مشخصات فردی، زمینه‌های اجتماع، شرایط اقتصادی و … یک فرد توانایی انجام کاری یا قرار گرفتن در موقعیتی را که برای آن ارزش قائل است، دارد. دلیل ارزش گذاری می‌تواند مستقیم(کارکرد مورد نظر مستقیماً زندگی او را غنا بخشد)، یا غیر مستقیم (کارکرد مورد نظر ممکن است به تولید بیشتر کمک کند یا بر قیمت بازار تاثیر گذار) باشد.

دیدگاه سرمایه انسانی را در اصل می توان به صورت بسیار گسترده ای تعریف کرد تا هر دو نوع ارزش گذاری را در برگیرد؛ اما نوعاً و بنا بر عرف اساسا بر حسب ارزش غیر مستقیم تعریف می شود؛ یعنی کیفیات انسانی که می توان آن ها را به عنوان سرمایه تولید به کار گرفت (همان گونه که سرمایه فیزیکی مورد استفاده قرار می‌گیرد).

‌به این معنا، دیدگاه محدودتر رویکرد سرمایه انسانی در مقابل دیدگاه عام تر توانمندی انسانی که هر دو دسته نتایج مستقیم و غیر مستقیم توانایی‌های انسانی را عامل می شود، قرار می‌گیرد. این دو دیدگاه ارتباط تنگاتنگی دارند؛ اما متمایز از هم هستند. دگرگونی فوق العاده ای که در سال های اخیر پدید آمده که رسمیت بیشتری به نقش سرمایه انسانی می‌دهد. برای شناخت اهمیت دیدگاه قابلیتی مفید است.

اگر فردی بتواند از طریق تحصیلات بهتر، بهداشت بهتر و از این قبیل توانایی تولید بیشتری در ساخت کالاها کسب کند، غیرطبیعی نیست که انتظار داشته باشیم او بتواند از طریق این وسایل به طور مستقیم هم موفقیت بیشتری داشته باشد و آزادی کسب موفقیت بیشتر داشته باشد تا زندگی خود را به سمتی که مایل است هدایت کند.

دیدگاه توانمندی تا حدودی در بر دارنده بازگشت به رویکرد یکپارچه به توسعه اقتصادی و اجتماعی است. آدام اسمیت به طور خاص از آن در آثارش دفاع می کرد. در تحلیل تعیین امکانات تولید، آدام اسمیت بر نقش آموزش و نیز تقسیم کار، فراگیری از طریق انجام کار و شکل گیری مهارت تأکید کرد.

آدام اسمیت در مباحثه با دیوید هیوم تأکید کرد که در نظر گرفتن انسان ها صرفا برحسب استفاده تولید حقیر شمردن ماهیت انسانی است. با وجود مفید بودن سرمایه انسانی، مهم است که انسان ها در چشم انداز وسیع تری ارزیابی کنیم. بعد از این که بر اهمیت گسترده مفهوم سرمایه انسانی صحه گذاشتیم، باید فراتر از این مفهوم برویم (حبیبا و طاهری مقدم، ۱۳۸۸).

۲-۱۰ شاخص توسعه‌ انسانی HDI

توسعه مفهومی والاتر از رشد اقتصادی، یعنی درآمد سرانه است و کشورهایی که از درآمد سرانه‌ی بالا برخوردارند الزاماًً در رده‌ی کشورهای توسعه یافته تلقی نمی‌شوند. این امر دلالت بر آن دارد که مفهوم توسعه در بر گیرنده اجزاء دیگری مثل کاهش فقر، توزیع عادلانه درآمدها و امثالهم هست که در یک نگاه کلی‌تر به دنبال دستیابی به اموری است که مدنظر توسعه‌ انسانی است. به بیان دیگر می‌توان توسعه‌ انسانی را مهم‌ترین بعد توسعه دانست. نمایه‌ی توسعه‌ انسانی^[۹۰] (HDI) که از سال ۱۹۹۰ همه ساله از سوی برنامه‌ توسعه‌ سازمان ملل متحد منتشر می‌شود و بر اساس آن کشورهای مختلف طبقه‌بندی می‌شوند، بر پایه داده های سطح امید به زندگی، وضع آموزش عمومی و درآمد خانوار استوار بوده و در حقیقت توسعه یافتگی را بر مبنای این اصول تعیین می‌کند (سالزمن، ۲۰۰۳). البته در سال‌های اخیر علاوه بر HDI شاخص‌های دیگری نیز برای درجه‌بندی توسعه‌ انسانی کشورها معرفی شده‌اند که عبارتند از شاخص توسعه‌ جنسیتی^[۹۱] (GDI) ـ شاخص توانمندی جنسیتی^[۹۲] (GEM) ـ شاخص فقر انسانی^[۹۳] (HPI) که به تفکیک کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه یافته تعریف شده است. نمایه ی زیر برشی است از گزارش سازمان ملل متحد برای سال ۲۰۱۱:

نمایه ۲-۱: شاخص توسعه انسانی

شاخص انسانی سال ۲۰۱۱
ردیف
نام کشور
HDI
ردیف
نام کشور
HDI

۱

نروژ

۹۴۳/۰

۹۸

جمهوری دومینیکن

۶۸۹/۰

۲

استرالیا

۹۲۹/۰

۹۹

ساموآ

۶۸۸/۰

۳

هلند

۹۱۰/۰

۱۰۰

فیجی

۶۸۸/۰

۴

آمریکا

۹۱۰/۰

۱۰۱

چین

۶۸۷/۰

۵

نیوزلند

۹۰۸/۰

۱۰۲

ترکمنستان

۶۸۶/۰

۶

کانادا

۹۰۸/۰

۱۰۳

تایلند

۶۸۲/۰

۷

ایرلند

۹۰۸/۰

۱۰۴

سورینام

۶۸۰/۰

۸

لیختناشتاین

۹۰۵/۰

۱۷۸

گینه

۳۴۴/۰

۹

آلمان

۹۰۵/۰

۱۷۹

جمهوری آفریقای مرکزی

۳۴۳/۰

۱۰

سوئد

۹۰۴/۰

۱۸۰

سیرالئون

۳۳۶/۰

۸۶

ارمنستان

۷۱۶/۰

۱۸۱

بورکینوفاسو

۳۳۱/۰

۸۷

کامبیا

۷۱۰/۰

۱۸۲

لیبریا

۳۲۹/۰

۸۸

ایران

۷۰۱/۰

۱۸۳

چاو

۳۲۸/۰

۸۹

عمان

۷۰۵/۰

۱۸۴

موزامبیک

۳۲۲/۰

۹۵

اردن

۶۹۸/۰

۱۸۵

بوروندی

۳۱۶/۰

۹۶

الجزایر

۶۹۸/۰

۱۸۶

نیجریه

۲۹۵/۰

۹۷

سریلانکا

۶۹۱/۰

۱۸۷

کنگو

۲۸۶/۰

منبع: گزارشات سازمان ملل متحد

همان‌ طور که در جدول فوق مشاهده می شود: در سال ۲۰۱۱، بالاترین HDI در بین ۱۸۷ کشور جهان، مربوط است به کشور نروژ با مقدار ۰٫۹۴۳٫ جایگاه ایران طبق این گزارش ، ۸۸ با مقدار شاخص، ۰٫۷۰۷ جزء کشورهای دارای توسعه انسانی بالا است. ایران در سال ۲۰۱۰ با شاخص ۰٫۷۰۲ و در رتبه ۷۰ در بین کشورهای جهان جای دارد.

همچنین، طبق نمایه بالا، پایین ترین شاخص HDI مربوط است به کشور کنگو با شاخص توسعه انسانی، ۰٫۲۸۶٫

روند شاخص توسعه انسانی از سال ۱۹۸۰ تا سال ۲۰۱۱ طبق گزارشات سازمان ملل متحد برای کشور ایران به شرح شکل ذیل است:

منبع: سایت سازمان ملل متحد

جدول شاخص توسعه انسانی از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۰ برای کشور ایران، در پیوست شماره یک آمده است.

۲-۱۱ پیوند سرمایه فکری و فرایند توسعه انسانی

بعضی از محققان، به ارائه ی راهبردهایی جهت پیش برد توسعه انسانی پرداخته‌اند. اینان منابع سرمایه را به سه بخش ۱- منابع سرمایه ی طبیعی ۲- منابع سرمایه مادی ۳- منابع سرمایه ی انسانی تقسیم نموده اند. منابع سرمایه انسانی تشکیل می شود از دانش، مهارت، تجربه، انرژی و ابتکار انسان ها.

برای شناسایی ریشه‌های بروز جنگ از دیدگاه اسلام می‌توان به دو منبع (قرآن کریم و نهج‌البلاغه) مراجعه کرد.قرآن کریم ضمن اشاره به اختلاف‌های مادی و معنوی میان انسان‌ها، ریشه جنگ را چنین تعبیر می‌کند:

الف) تنازع، درگیری و تضاد زمینه‌ساز تکامل و مانع از فساد جامعه‌ بشر است:

«اگر خداوند گروهی را با گروه دیگر دفع نمی‌کرد، زمین به فساد کشانده می‌شد».^[۵۸]

ب) افراد هر نوعی تا آنجا شایستگی بقا دارد که در برابر عوامل منفی و شرایط تهدید کننده، قدرت مقابل و دفاع داشته باشد و این همان قانون طبیعی و تبعیت از محیط زیست است که در توجیه نظری به صورت تنازع بقا مطرح می‌شود:

«آنان که برون رانده شدند از خانه های خود به ناحق جز آنکه می‌گفتند پروردگار ما خدا است و اگر نبود دور ساختن خدا، مردم را گروهی با گروه دیگر همانا ویران می‌شدند پرستشگاه‌ها، کلیساها و نمازها و مسجدهایی که برده شود در آن ها نام خدا بسیار وا لبته یاری کند خدا هر که را یاری‌اش کند، همانا خدا است توانای غیرتمند»^[۵۹].

عده دیگری^[۶۰] بااستناد به آیات متعدد قرآن کریم در این خصوص، معتقدند که ریشه‌های بروز جنگ را می‌توان از انگیزه های جنگ و اهداف جنگ در اسلام استخراج کرد. با این بیان کلی که در اسلام هدف جنگ، اغراض، مطامع شخصی و نفسانی نیست، بلکه هدف والاتر مقابله با ظلم، ستم، تجاوز و برقراری قسط و عدل در جامعه^[۶۱]، دفاع از مستضعفان و مظلومان،ایجاد امنیت و دفع فتنه^[۶۲]، آزاد کردن ستمدیدگان و .. است.

و شاید بتوان بیان زیبای امام علی(ع) را کامل کننده‌ شناخت این مفهوم از دیدگاه اسلام دانست؛ آنجا که فرمود:

«پروردگارا تو می‌دانی که تلاش ما نه در سودای ‌دنیا داری بود و نه در هوای مال‌اندوزی، بلکه بدان جهت بود که ارزش‌های دین را بازگردانیم و در شهرهای تو اصلاح پدید آریم تا بندگان ستمدیده‌ی تو ایمن یابند و حدود و آیین تو برقرار گردد.»^[۶۳]

بند سوم : انواع جنگ

به نظر می‌رسد برای کسب شناخت بهتر از ریشه‌های بروز جنگ در جوامع و دوران‌های مختلف باید تقسیم‌بندی جنگ یا به‌عبارت بهتر انواع جنگ را شناسایی کرد.

از دیدگاه ابن خلدون، جنگ‌ها را می‌شود چنین تقسیم‌بندی کرد:

جنگ میان قبایل متجاوز ‌بر اساس رقابت؛

جنگ ملت‌های وحشی ‌بر اساس تجاوز و کسب معاش؛

جنگ مقدس؛

جنگ بین دولت و گروهی که بر ضد آن قیام می‌کنند؛

ابن خلدون نوع اول و دوم را جنگ مبتنی بر ستمکاری و فتنه‌انگیزی و جنگ از نوع سوم و چهارم را عادلانه و مقدس می‌داند.^[۶۴]

بر مبنای تعریف جنگ^[۶۵]، جامعه‌ جهانی انواع مخاصمات و جنگ‌ها را در دوران معاصر به دو دسته عمده تقسیم ‌کرده‌است:

جنگ‌های بین‌المللی؛

جنگ‌های غیربین‌المللی (داخلی).

یادآور می‌شود که در جهان اسلام^[۶۶] نیز چنین تقسیم‌بندی از جنگ ارائه شده است و جنگ غیربین‌المللی (یا به قول ماوردی جنگ برای مصالح) شامل جنگ علیه سارقان مسلح و راهزنان، جنگ علیه شورشیان (یاغیان) و خوارج متمرد و جنگ علیه مرتدان است.

در اسلام، انواع جنگ را شامل انواع زیر دانسته‌اند^[۶۷] (این تقسیم‌بندی ‌بر مبنای‌ اهداف اسلام از جنگ انجام شده):

جنگ داخلی در قلمروی کشوراسلامی؛

جنگ ابتدایی (جهاد دعوت)؛

جنگ تدافعی؛

جنگ آزادی بخش؛

جنگ میان کشورهای اسلامی

در خاتمه‌ی این بحث باید ‌به این نکته اشاره کرد که در هر جنگی از هر نوع که باشد، دو طرف وجود دارد، یکی متجاوز، مهاجم، مخاصم و آغازگر جنگ و دیگری، مورد هجوم واقع شده، مدافع و مقابله‌گر، اسلام هرگز نمی‌پذیرد که مسلمان آغازگر جنگ باشد. لذا می توان انواع مخاصمات در حقوق اسلامی را چنین تعریف کرد درحقوق بین‌الملل و به طور خاص حقوق بین‌المللی بشردوستانه، در شرایط جنگی می‌توان شاهد دو دسته از مخاصمات بود: مخاصمات مسلحانه‌ی بین‌المللی که منظور زمانی است که دست کم دو دولت با یکدیگر وارد جنگ شوند و البته شرایط اشغال نظامی و نیز مبارزه نهضت‌های آزادی‌بخش نیز در این دسته از مخاصمات قرار دارد. مخاصمات مسلحانه غیربین‌المللی که در این حالت ممکن است گروه یا گروه‌هایی مسلح و غیردولتی، با دولت مرکزی و یا تعدادی از دولت‌ها وارد کارزار شوند و نیز شاید خود این گروه‌ها با یکدیگر به جنگ بپردازند.

حقوق بین‌المللی بشردوستانه تنها زمانی قابلیت اجرایی پیدا می‌کند که یکی از شرایط پیش گفته، محقق شده باشد. لازم به توضیح است که چنانچه در یک شورش یا تنش داخلی، آستانه‌ی خشونت‌ها و درگیری‌ها به مرز یک مخاصمه‌ی داخلی نرسد، در آن هنگام صحبت از حقوق بشردوستانه مجالی نخواهد داشت و ‌بنابرین‏ قواعد داخلی و نیز مقررات بین‌المللی حقوق بشر، باید مراعات شوند.

همچنین لازم به ذکر است که در حقوق بین‌الملل اصولاً به دلیل حاکمیت دولت‌ها و نیز تأکید و اصرار آن ها بر حفظ و حراست از امور داخلی خویش، قواعد و مقررات اندکی در سطح معاهدات بین‌المللی برای حمایت از افراد در مخاصمات داخلی، وجود دارد. این در حالی است که برعکس، معاهدات بین‌المللی به نحوی مطلوب زوایای مختلف مخاصمات بین‌المللی را پوشش داده‌اند و میزان حمایت از رزمندگان و غیرنظامیان در مخاصمات بین‌المللی بسیار بالاتر از شق دیگر است. اما این نقیصه، امروزه تا حدود زیادی به مدد قواعد عرفی بین‌المللی جبران شده است و شاهد آنیم که در بسیاری از موارد بیشتر قواعد عرفی لازم‌الاجرا در مخاصمات بین‌المللی، در مخاصمات داخلی هم لازم‌الرعایه هستند.

حال در این گفتار به بررسی این مفاهیم در حقوق بین‌الملل اسلامی می‌پردازیم. با این توضیح که در حقوق اسلامی، منظور از جنگ داخلی، جنگ مسلمانان با یکدیگر است و در اینجا ‌به این که آیا جنگ بین دولت‌ها باشد یا خیر توجهی نمی‌شود و تنها عامل مسلمانی، تعیین‌کننده نوع مخاصمه است و آنگاه که مسلمان‌ها با کفار (غیرمسلمانان) در جنگ هستند، از مخاصمه‌ای بین‌المللی به لسان فقهی صحبت به میان می‌آید.

۲-۱ : مخاصمات مسلحانه غیربین‌المللی

باغیان و خوارج، مسلمانانی هستندکه علیه امام (حاکم اسلامی) قیام کرده، با جامعه به مخالفت و تعارض برخاسته‌اند و از شیوه و مکتبی بدعت‌آمیز و نکوهیده، پیروی می‌کنند. در صدر اسلام به خوارجی برمی‌خوریم که با علی (ع) به مخالفت برخاستند و در جریان حکمیت علیه او «باغی» شدند.