چکیده

بررسی اثر کود بیولوژیک نیتروکسین و کود شیمیایی اوره بر عملکرد و اجزای عملکرد جو رقم سراسری در منطقه بهبهان

به وسیله‌ی:

جهانگیر فرح‌بخش

به‌منظور بررسی اثر سطوح مختلف نیتروکسین و اوره بر عملکرد و اجزاء عملکرد جو رقم سراسری، آزمایشی به‌صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک‌های کاملاً تصادفی در ۴ تکرار انجام شد. کود نیتروکسین در دو سطح شامل ۰ (شاهد) و ۳ لیتر در هکتار و اوره در سه سطح شامل ۵۰، ۱۰۰ و ۱۵۰ کیلوگرم در هکتار منظورگردید. با توجه بـه نتایج آزمون خاک، نصف کود ازته در زمان کاشت به زمین داده شد. کود فسفره و پتاسه مورد نیاز نیز قبل از کاشت در سطح کرت‌ها پخش گردید. عملیات داشت برای همه کرت‌ها به‌صورت یکسان انجام شد. پس از رسیدن محصول، وزن تر اندام هوایی، تعداد سنبله در بوته، تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه، طول سنبله و وزن خشک اندام هوایی اندازه‌گیری و سپس عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت محاسبه و با بهره گرفتن از نرم‌افزار SAS تجزیه واریانس انجام گرفت. نتایج حاصله نشان دادکه اثر نیتروکسین بر کلیه صفات معنیدار گردید. اثر کود شیمیایی اوره نیز بر کلیه صفات به‌جز وزن تر اندام هوایی معنی‌دار گردید. اثر متقابل کودهای بیولوژیک نیتروکسین و اوره نیز در کلیه صفات مورد مطالعه بهجز میانگین وزن هزار دانه معنیدار بود. حداکثر عملکرد دانه در تیمار _۱U₂N (3 لیتر در هکتار کود نیتروکسین و ۵۰ کیلوگرم در هکتار کود اوره) معادل ۹/۱۹۷ گرم در متر مربع و کمترین مقدار عملکرد دانه در تیمار _۳U₀N به مقدار ۵/۲۷۹ گرم در متر مربع حاصل شد. ضمناً در اکثر صفات مورد مطالعه تیمار _۱U₂N حداکثر مقدار را نشان داد.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

کلمات کلیدی: جو، نیتروکسین، اوره

۱- فصل اول – کلیات

۱-۱- مقدمه

افزایش جمعیت جهان با نرخ ۷/۱ درصد نشان داده که سالانه بیش از ۹۰ میلیون نفر به مصرف‌کنندگان محصولات کشاورزی افزوده می‌شود. لذا، تولید غذا می‌بایست افزایش یابد تا از کمبودهای غذایی جلوگیری گردد. تاکنون، بازدهی محصولات کشاورزی به‌طور چشمگیری افزایش یافته و این افزایش مدیون عواملی از جمله روش‌های مناسب مدیریتی، نظام‌های تولیدی، فنون جدید مبارزه با آفات و بیماری‌ها و استفاده بهینه از آب بوده است. با روندی که افزایش جمعیت در جهان دارد برای تأمین مواد غذایی در سال‌های آینده بایستی میزان تولیدات کشاورزی و مواد غذایی بسیار افزایش یابد تا بتواند نیازهای غذائی جامعه بشری را مرتفع سازد. جو یکی از محصولات عمده مورد کاشت در مناطق گرمسیری می‌باشد که در تأمین علوفه و دانه بسیار حائز اهمیت می‌باشد که سالانه جهت تولید این محصول ناچار به استفاده از کودهای شیمیایی می‌باشیم که این کودها علاوه بر آلودگی محیط زیست باعث افزایش هزینه تولید خواهند شد. یکی از مهم‌ترین مواردی که امروزه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار گشته و تحقیقات زیادی نیز بر روی آن انجام می‌گیرد، استفاده از برخی ریز موجودات مفید خاکزی است که همزیستی آنها با گیاهان، تأمین کننده عناصر غذایی و رشد بهتر آنها می‌باشد که اصطلاحاً به آنها«کود زیستی»گفته می‌شود (صالح‌راستین، ۱۳۸۰).

اگرچه استفاده از کودهای زیستی از سال‌های گذشته مورد توجه قرار گرفته ولی در سال‌های اخیر توجه بیشتری به این سیستم معطوف شده است. در این سیستم گیاهان می‌توانند از عوامل تولید از جمله آب، مواد غذایی، نور و غیره به نحو مطلوبی استفاده نموده و در افزایش تولید مؤثر باشند و همچنین این کودها باعث جلوگیری از آلودگی‌های زسیت محیطی می‌شوند. با توجه بـه اینکـه سالانه مواد غذایی زیادی از زمین خارج می‌گردد و جهت تغذیه گیاهان ناچار به استفاده از کودهـای شیمیایی می‌باشیم که این امر با اهداف کشاورزی پایدار سازگار نیست (بای‌بوردی و همکاران، ۱۳۸۰). امروزه در اکثر نقاط دنیا از جمله کشور ما، مصرف افراطی مواد شیمیایی برای دستیابی به عملکرد بالا در محصولات زراعی و جبران کمبود منابع تغذیه‌ای باعث افزایش هزینه‌های تولید همراه با تخریب منابع خاکی، آبی و زیستی شده است (آلکساندر، ۲۰۰۶). آلودگی آب‌های سطحی و زیر زمینی، فشردگی و کاهش باروری و همچنین خصوصیات فیزیکی مثبت خاک‌ها، کاهش کیفیت محصولات کشاورزی به‌ویژه محصولات باغی، جدی بودن تخریب محیط زیست در اثر استفاده نامتعادل از نهاده‌های کشاورزی بخصوص کود شیمیایی و نیز کاربرد روش‌های غلط، همگی باعث شدند تا در بیانیه جهانی غذا از حاصلخیزی خاک به عنوان کلید تحقق امنیت جهانی غذا نام برده شود (فتحی، ۱۳۸۲).

۱-۲- هدف از اجرای آزمایش

۱- تأثیر کود بیولوژیک نیتروکسین بر روی عملکرد و اجزای عملکرد جو. ۲- بررسی امکان تلفیق کود شیمیایی اوره با نیتروکسین و کاهش مصرف کود شیمیایی اوره. ۳- رسیدن به پایداری در کشاورزی از طریق کاهش مصرف کود شیمیایی و خسارت‌های زیست محیطی.

۱-۳- فرضیات آزمایش

۱- کود بیولوژیک نیتروکسین موجب تولید عملکرد مطلوب در گیاه جو خواهد شد. ۲- کاهش مصرف کود اوره در نتیجه مصرف کود نیتروکسین باعث دستیابی به عملکرد بهینه خواهد شد.

۱-۴- غلات

غلات به گروه بزرگی از گیاهان زراعی گفته می‌شود که دانه آنها در تغذیه مردم جهان و تهیه نان نقش عمده‌ای را بر عهده داشته وهمچنین در تغذیه حیوانات و پرندگان و مصارف صنعتی کاربرد وسیعی دارد. غلات شامل گیاهانی از جمله گندم، جو، یولاف، برنج، ارزن، ذرت، چاودار و سورگوم می‌باشد که از این گروه، گندم و جو در سطح وسیعی از زمین‌های زراعی دنیا کشت می‌گردند به‌طوری‌که حتی در نواحی نیمه خشک که برای تولید محصول و رشد و نمو این گیاهان بارندگی نسبتاً کافی است کشت این محصولات موفقیت‌آمیز است. گندم، ذرت و برنج سه محصول مهم هستند که هریک نزدیک به ۴/۱ مقدار تولید سالانه کل غلات جهان را تشکیل می‌دهند و پنج گونه دیگر غلات یعنی جو، یولاف، چاودار، ذرت خوشه‌ای و ارزن مجموعاً ۴/۱ میزان تولید سالیانه غلات را تشکیل می‌دهند ( خدابنده، ۱۳۸۴ ).

۱-۴-۱- اهمیت غذایی غلات

غلات تأمین کننده هیدرات‌های کربن ( نشاسته، قند و سلولز )، پروتئین، روغن، مواد معدنی و برخی ویتامین‌ها می‌باشد. انسان می‌تواند قسمت اعظم پروتئین مورد نیاز روزانه خود ( ۶۵ تا ۸۰ گرم ) را با خوردن مقدار زیادی غلات تأمین کند. غلات ارزانترین مواد غذایی حاوی پروتئین و نشاسته می‌باشد. بر اساس بررسی‌های ارائه شده توسط مؤسسه علوم غذایی ایران در سه استان سیستان و بلوچستان، آذربایجان شرقی و غربی ۷۵ درصد پروتئین مصرفی روزانه افراد از غلات تأمین می‌شود. به‌علاوه نقش غلات در تهیه گوشت، لبنیات و تأمین مواد معدنی و غیره حائز اهمیت است (کردوانی، ۱۳۷۹ ).

۱-۴-۲- اهمیت اقتصادی غلات

غلات گیاهانی هستند که به مقدار زیاد و در مساحت وسیعی از زمین‌های کشاورزی دنیا و حتی در نواحی خشک کشت گردیده و محصول کافی تولید تولید می‌نمایند. اهمیت اقتصادی غلات چه از نظر تولید و چه از نظر تغذیه در دنیا بیش از سایر محصولات کشاورزی کشت می‌شود. حتی در مناطقی که به‌علت متغیر بودن شرایط اقلیمی و یا خشکی محیط امکان تولید محصولی وجود نداشته باشد، به آسانی می‌توان غلات را تولید نمود ( خدابنده، ۱۳۸۴ ). غلات بیشترین سطح زیر کشت را در مناطق کشور به خود اختصاص داده به طوری که نقش مهمی در سیاست‌گذاری‌های بخش کشاورزی ایفا نموده است. نقش و اهمیت غلات در تغذیه انسان بر همگان آشکار بوده و در کشورهایی که قادر به تأمین نان مورد نیاز خود بوده و به دیگران احتیاج نداشته باشند اولین قدم در نیل به استقلال اقتصادی و خودکفائی می‌باشد (روستایی و اسکندری، ۱۳۸۷ ). در جامعه کنونی، بخشی از توسعه اقتصادی جامعه بستگی به کشاورزی دارد. زیرا به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم به محصولات کشاورزی وابسته می‌باشد ( فتحی، ۱۳۸۲ ).

۱-۵- جو

جو یکی از قدیمی‌ترین گیاهان زراعی می‌باشد که توسط انسان اهلی شده و در نقاطی از خاور نزدیک که کاوش‌های باستان‌شناسی صورت گرفته همیشه با گندم‌های ایمر و اینکورن دیده شده است (پورصالح، ۱۳۷۹). قدیمی‌ترین رقم جو از نوع دو ردیفه می‌باشد که در حفاری‌های جنوب اروپا به‌دست آمده و معلوم شده است که در عصر حجر کشت می‌شده است (خدابنده، ۱۳۸۴). محققین سه مرکز جغرافیایی را به عنوان مبدأ اولیه جو ذکر کرده‌اند:

۱- شرق آسیا از تبت تا ژاپن را مبدأ اولیه نامیده است که جوهای دو ردیفه پائیزه و ریشک‌دار در این مرکز قرار دارند.

۲- خاور نزدیک که شامل آناتولی، سوریه و فلسطین می‌باشد و این منطقه مبدأ جوهای دو ردیفه بوده و دارای فرم‌های پائیزه- بهاره و حدواسط می‌باشد.

۳- آفریقا که در این ناحیه فرم‌های حدواسط و بهاره دیده می‌شود.

جو گیاهی است که دامنه انتشار و سازش اقلیمی وسیعی دارد و در عین حال ارزش تجاری آن کمتر از گندم می‌باشد و به همین دلیل در نقاطی از مناطق خشک که میزان بارندگی بسیار اندک و غیرقابل پیش‌بینی و متغیر است و تکافوی تولید محصول رضایت‌بخش گندم را نمی‌کند، کشت می‌شود (پورصالح، ۱۳۷۹).

۱-۵-۱- مصارف جو

جو مصارف زیادی در تغذیه انسان و دام دارد و ارزش علوفه‌ای دانه‌های جو قابل مقایسه با ارزش علوفه‌ای دانه‌های ذرت می‌باشد. در بعضی از نواحی دنیا دانه‌های جو غذای اصلی تعداد زیادی از مردم است (پورصالح، ۱۳۷۹). کاه جو در تغذیه دام مورد استفاده قرار می‌گیرد و ارزش تغذیه‌ای علوفه آن از کاه گندم بیشتر است و برای تهیه علوفه سبز، جو را می‌توان به تنهایی یا مخلوط با یکی از بقولات یک‌ساله کشت نمود (شریفی‌جهان‌تیغ و عباسی، ۱۳۸۵). این گیاه دارای مقادیر زیادی ویتامین از جمله ویتامین‌های A، E، ۱B، ۲B و ۱۲B بوده که علاوه بر آن از نظر معدنی مانند کلسیم، فسفر، مس، سدیم، منگنز و کبالت نیز غنی است و از ساقه آن در صنعت کاغذ‌سازی هم استفاده می‌شود (خدابنده، ۱۳۸۴).

۱- ۶- سطح زیر کشت و عملکرد جو

بیشترین سطح زیر کشت جو در دنیا، متعلق به کشورهای مستقل مشترک‌المنافع با ۲۶ میلیون هکتار و کانادا با ۵ میلیون و اسپانیا با ۳/۴ میلیون هکتار و ترکیه و ایران با ۵/۲-۲ میلیون هکتار و فرانسه با ۷/۱ میلیون هکتار است، متوسط عملکرد جو در دنیا ۲٫۵ تن در هکتار میباشد. سال ۸۵-۸۴ متوسط عملکرد جو آبی در کشور ۳۵۲۷ کیلوگرم در هکتار بوده که استان اصفهان با ۴۴۰۰ کیلوگرم بیشترین و استان سیستان و بلوچستان با ۱۷۵۰ کیلوگرم در هکتار کمترین عملکرد را داشتهاند متوسط عملکرد دیم ۱۲۲۸ کیلوگرم در هکتار بوده که بالاترین تولید مربوط به استان مازتدران ۱۹۵۰ کیلوگرم در هکتار است (شریفی‌جهان‌تیغ و عباسی، ۱۳۸۵).

۱-۷- گیاه‌شناسی جو

جو نیز مانند گندم یکی از گیاهان مهم تیره غلات gramineae و از جنس Horhdeum و گونه sativaum با vulgare میباشد. (خدابنده، ۱۳۸۴). جوانه دانه های جو پوشیده و دو قطبی است و سبز شدن آن ۸ تا ۱۲ روز بعد از کشت صورت می‌گیرد، تعداد ریشه های جنینی در جو بسته به رقم، اندازه دانه و شرایط رشد و نمو ۸- ۵ عدد است. ارقام پائیزه دارای ۵ تا ۶ عدد و تعداد ریشه ها در دانه های بزرگ بیشتر از دانه های کوچک است، که یک یا تعدادی از آنها به ‌طور عمودی و تا عمق ۲ متر در خاک نفوذ میکند و بقیه در اطراف به‌طور جانبی در عمق ۴۰ سانتیمتری خاک گسترش مییابند. سیستم ریشهای در جو مثل سایر غلات سطحی و افشان است و ریشه های ثانوی در هنگام پنجه زدن از گره های مجاور سطح خاک به وجود آمده که بعضی از آنها مانند ریشه های اولیه به‌ طور عمودی و به سمت پایین خاک نفوذ کرده و بخشی به اطراف پخش شده و قشر فوقانی خاک را از یک توده متراکم ریشه پر میکنند (پورصالح، ۱۳۷۹).

جو در ابتدای رشد، یک گیاه علفی است و به تدریج که رشد میکند ساقه و برگ‌های آن به وجود میآیند ساقه آن شبیه ساقه گندم گره دار و برگ‌های آن باریک و به رنگ سبز روشن و دارای انتهای گرد و مدور است.(نورمحمدی و همکاران، ۱۳۷۹).

در محل برخورد برگ با ساقه دو زایده بزرگ به نام گوشوارک (Stipule) و یک زائده بیرنگ و نیمه کروی به طول ۲ تا ۳ میلیمتر به زبانک یا لیگول(Ligule) وجود دارد که زبانک در جو بلندتر از گندم است (پورصالح، ۱۳۷۹).

بیشترین میزان ریشه جو در لایه ۲۵ سانتی‌متری سطح خاک گسترش یافته و در مقایسه با سایر غلات، قدرت ضعیفتری برای حل کردن مواد غذایی در خاک دارند. در شرایطی که بذر در حد توصیه شده کشت شود، هر بوته معمولاً دارای ۵-۳ پنجه میباشد، لیکن در کشتهای تنک و کمپشت تعداد پنجه، به مراتب بیشتر است. جوهای دوردیفه بیشتر از جوهای شش ردیفه، پنجه میزنند و تعداد پنجههای بارور در جوهای پاییزه به طور متوسط ۲ تا ۳ عدد میباشد، پنجهزنی در جو به هنگام ظهور سومین برگ شروع میگردد و تا ابتدای زمستان ادامه دارد پنجه زنی در ارقام بهاره تا زمانی که درجه حرارت کمتر از ۱۰ درجه باشد ادامه مییابد. ساقه جو، ماشورهای، توخالی و شامل گره و میان گره است. طول میانگرهها از پایین به طرف انتهای ساقه افزایش مییابد. قسمتی از ساقه که در زیر سنبله قرار دارد، ممکن است راست یا خمیده باشد، بنابراین سنبله را به طور افراشته یا سرنگون نگاه میدارد که از ویژگیهای بعضی از ارقام است. ساقه بعضی از ارقام جو نیز به لحاظ دارا بودن رنگ‌دانه ( آنتوسیانین) به رنگ ارغوانی میباشد ( امام، ۱۳۸۳).

از هر گره ساقه یک برگ خارج میگردد. تعداد برگ‌ها ۱۰ تا ۱۵ عدد و گوشوارک‌ها در برگ جو بزرگ و داسی شکل و زبانک با لبگول آن بزرگ‌تر از گندم میباشد. همچنین غلاف برگ در جو معمولاً فاقد کرک است. در جو دو برگ انتهایی اهمیت ویژهای در ذخیره مواد غذایی در دانه دارند. در صورتیکه فعالیت این برگ‌ها در اثر بیماری متوقف گردد تولید جو به میزان ۲۵% کاهش مییابد. گلآذین جو سنبلهای است که شامل تعدادی سنبلچه بوده که به گره‌های محور سنبله متصل می‌باشد. در جوهای دو پر فقط سنبلچههای وسطی بارورند. در ارقام زراعی محور سنبله سخت و محکم میباشد، لذا در هنگام رسیدن دانه نمیشکنند ( وادینگتن و کارترایت، ۲۰۰۳).

در بعضی ارقام جو شش ردیفه، سنبلچههای کناری طوری در زیر هم قرار میگیرند که چهار ردیفه دیده میشود. جو گیاهی است خودگشن یا اتوگام و احتمال دگر گرده‌افشانی در آن نیز کم است. همچنین ریشکهای ارقام معمولی جو طویل‌تر از ریشک‌های گندم بوده و به همین دلیل به نظر می‌رسد که کمک بیشتری به تولید کل کربوهیدارتهای گیاه مینماید. مواد حاصل از فعالیت فتوسنتزی سنبله ۱۹ تا ۲۸ درصد وزن خشک نهایی سنبله را تشکیل میدهد. ارقام جو ممکن است ریشک‌دار و بدون ریشک یا کلاهک‌دار باشند. نوع ریشک‌دار متداولترین نوع آن میباشد. ریشکها ممکن است خشن و دندانهای بوده و بسته به اینکه دندانه یا خارها کمتر از دو سوم طول ریشک را پوشانیده باشند و یا فقط به تعدادی در انتهای آن قرار داشته باشند. به ترتیب نیم صاف و یا صاف نامیده میشوند. در بعضی از ارقام با نزدیک شدن فصل رسیدن محصول، ریشک‌ها میریزند. لیکن در بعضی دیگر ریشک‌ها در حین خرمنکوبی از دانه جدا میشوند و این یک صفت بسیار نامطلوب برای جو علوفهای یا کاه میباشد. ارقام جو به اصطلاح کلاهکدار، ریشکهای سه شاخهای یا سه انشعابی دارند که به سنبله، ظاهری بیریشکی میدهند ( پورصالح، ۱۳۷۹).