«ای محمّد! اگر سؤال‌کننده از زیان سؤال کردن با خبر بود، هرگز کسی از کس دیگر سؤال نمی‌کرد … ای محمّد! هر کس با وجود داشتن، دست سؤال و گدایی پیش کسی دراز کند، به هنگام دیدار خدا در روز قیامت چهره‌ای خراشیده (زشت) خواهد داشت.»
همچنین امام صادق (ع) درباره سؤال کردن فرموده‌اند:
إِیَّاکُمْ وَ سُؤَالَ النَّاسِ فَإِنَّهُ ذُلٌّ فِی الدُّنْیَا وَ فَقْرٌ تُعَجِّلُونَهُ وَ حِسَابٌ طَوِیلٌ یَوْمَ الْقِیَامَهِ (حر عاملی، ۱۴۰۹ ق، ج ۶، ص ۳۰۷)
«بپرهیزید از سؤال! زیرا سؤال کردن (و از کسی چیزی خواستن)، مایه خواری در دنیاست، و به استقبال فقر رفتن است؛ و در روز قیامت حساب پس دادن را طولانی می‌کند.»
یعنی، همواره خود نیاز خود را برطرف سازید، و از کسی درخواست نکنید، که این چگونگی، تن به ذلّت دادن است، و به استقبال فقر رفتن، و به سؤال از دیگران عادت کردن، و قبح آن را فراموش کردن.
نکته قابل توجه این است که بر خلاف برخی روایات که درخواست در هنگام دارایی مذمت شده (مَا مِنْ عَبْدٍ یَسْأَلُ مِنْ غَیْرِ حَاجَهٍ فَیَمُوتُ حَتَّی یُحْوِجَهُ اللَّهُ إِلَیْهَا وَ یُثَبِّتَ اللَّهُ لَهُ بِهَا النَّار) (کلینی، ۱۴۰۷ ق، ج ۴، ص ۱۹) بلکه نفس درخواست کردن از دیگران و درب سؤال را به روی خود گشودن نهی شده است که حتی باعث فقر بیشتر هم می‌شود.
البته باید در نظر داشت که در معارف دینی و روایت ما همان‌طوری که به درخواست نکردن از دیگران سفارش شده و از فقرا خواسته شده که در ایام سختی و گرفتاری دست نیاز به سوی غیر خدا دراز نکنند، از اغنیا نیز خواسته شده که از نیازمندان دستگیری کنند و قبل از این که آن‌ها لب به نیاز بگشایند نیاز آن‌ها را برطرف کنند:
بَاعَ عَلِی ع حَدِیقَتَهُ الَّتِی غَرَسَهَا لَهُ النَّبِی ص وَ سَقَاهَا هُوَ بِیَدِهِ بِاثْنَی عَشَرَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ رَاحَ إِلَی عِیَالِهِ وَ قَدْ تَصَدَّقَ بِأَجْمَعِهَا فَقَالَتْ لَهُ فَاطِمَهُ ع تَعْلَمُ أَنَ لَنَا أَیَّاماً لَمْ نَذُقْ فِیهَا طَعَاماً وَ قَدْ بَلَغَ بِنَا الْجُوعُ وَ لَا أَظُنُّک إِلَّا کَأَحَدِنَا فَهَلَّا تَرَکْتَ لَنَا مِنْ ذَلِک قُوتاً فَقَالَ ع مَنَعَنِی عَنْ ذَلِک وُجُوهٌ أَشْفَقْتُ أَنْ أَرَی عَلَیْهَا ذُلَّ السُّؤَال (قمی، ۱۳۶۳، ج ۲، ص ۲۴)
علی (ع) باغی را که پیامبر (ص) درختانش را برای او کاشته و خود به دست خویش آن را آب داده بود، به دوازده هزار درهم فروخت، و هنگامی به خانه بازگشت که همه آن پول را در راه خدا انفاق کرده بود.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

فاطمه «س» گفت: «تو می‌دانی که چند روز است ما مزه خوراک را نچشیدیم و سخت گرسنه‌ایم، تو خود نیز چون مایی، پس چرا از آن پول به اندازه قوتی برای روزی ما نگاه نداشتی؟» گفت: «چهره‌هایی مرا از نگاه‌داشتن بازداشت که دلم نیامد خواری سؤال را بر آن‌ها ببینم.»
معلّی بن خنیس می‌گوید:
قُلْتُ لَهُ (أَبِی عَبْدِ اللَّهِ) مَا حَقُّ الْمُسْلِمِ عَلَی الْمُسْلِمِ قَالَ لَهُ سَبْعُ حُقُوقٍ وَاجِبَاتٍ… وَ الْحَقُّ السَّابِعُ أَنْ تُبِرَّ قَسَمَهُ وَ تُجِیبَ دَعْوَتَهُ وَ تَعُودَ مَرِیضَهُ وَ تَشْهَدَ جَنَازَتَهُ وَ إِذَا عَلِمْتَ أَنَ لَهُ حَاجَهً تُبَادِرُهُ إِلَی قَضَائِهَا وَ لَا تُلْجِئُهُ أَنْ یَسْأَلَکَهَا وَ لَکِنْ تُبَادِرُهُ مُبَادَرَهً فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِک وَصَلْتَ وَلَایَتَک بِوَلَایَتِهِ وَ وَلَایَتَهُ بِوَلَایَتِک (کلینی، ۱۴۰۷ ق، ج ۲، ص ۱۶۹)
به امام صادق (ع) گفتم: حقّ مسلمان بر مسلمان چیست؟ فرمود: «هفت حق واجب دارد … حقّ هفتم آن است که سوگند او را بپذیری، و دعوت او را اجابت کنی، و به عیادت بیماری او بروی، و در تشییع جنازه او حاضر شوی؛ و چون بدانی که نیازی دارد، هر چه زودتر آن را برآورده سازی، و وادارش نکنی تا از تو درخواست کند؛ پس چون چنین کنی، «ولایت ایمانی» خود را با او محکم کرده‌ای.»
امام حسن (ع) نیز فرموده‌اند:
الْإِعْطَاءُ قَبْلَ السُّؤَالِ مِنْ أَکْبَرِ السُّؤْدُد (مجلسی،۱۴۰۳ ق، ج ۷۸، ص ۱۱۳)
«بخشیدن پیش از سؤال، از بزرگ‌ترین بزرگواری‌هاست.»
امام سجّاد (ع) – در دعا برای همسایگان و دوستان می‌فرمود:
اللَّهُمَّ … وَفِّقْهُمْ…، وَ الْأَخْذِ بِمحاسنِ أَدَبِک … وَ الْعَوْدِ عَلَیْهِمْ بِالْجِدَهِ وَ الْإِفْضَالِ، وَ إِعْطَاءِ مَا یَجِبُ لَهُمْ قَبْلَ السُّؤَال (صحیفه سجادیه امام سجاد (ع)، ص ۱۷۷)
«(خداوندا!) … آنان را توفیق آن ده … که به آداب نیکوی تو خویگر شوند … و (به نیازمندان و ناکامان)، همه گونه کمک رسانند، و آنچه را که لازم دارند پیش از سؤال در اختیارشان قرار دهند …»
شاید اهمیّت بخشیدن مال به فقیران و نیازمندان، پیش از این‌که درخواست کنند و بر چهره‌شان خواری سؤال مشاهده شود، امر پوشیده‌ای نباشد، چه از این طریق، کرامت انسانی و شخصیّت اجتماعی آنان محفوظ می‌ماند، و اعتماد به نفسشان از میان نمی‌رود، و بر مبانی اعتقادی خویش پایدار می‌مانند.
با نگاهی دقیق‌تر به روایات می‌بینیم که همان‌طور که اظهار نیازمندی به عنوان رذیله‌ای خوانده شده، از بی‌نیازی از مردم هم به عزت یاد شده است:
امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمود:
لِیَجْتَمِعْ فِی قَلْبِک الِافْتِقَارُ إِلَی النَّاسِ وَ الِاسْتِغْنَاءُ عَنْهُمْ فَیَکُونَ افْتِقَارُک إِلَیْهِمْ فِی لِینِ کَلَامِک وَ حُسْنِ بِشرک وَ یَکُونَ اسْتِغْنَاؤُک عَنْهُمْ فِی نَزَاهَهِ عِرْضِک وَ بَقَاءِ عِزِّک (کلینی، ۱۴۰۷ ق، ج ۲، ص ۱۴۹)
«باید در قلب تو نیازمندی به مردم و بی‌نیازی از ایشان هر دو با هم جمع باشد: نیازمندی به این معنی که با آنان نرم سخن گویی و گشاده‌رو باشی، و بی‌نیازی به این معنی که عرض خویش نبری و عزت خود را پاس داری (و از هیچ کس هیچ چیز نخواهی).»
امام صادق (ع) نیز در این باره می‌فرمایند:
شَرَفُ الْمُؤْمِنِ قِیَامُ اللَّیْلِ وَ عِزُّهُ اسْتِغْنَاؤُهُ عَنِ النَّاس (کلینی، ۱۴۰۷ ق، ج ۲، ص ۱۴۸)
«شرف مؤمن به قیام (برای نماز) در شب است، و عزت او به بی‌نیازی از مردم.»
۳-۲- پیامدهای فقر از دیدگاه حضرت (ع)
فقر به معنای عدم توان و قدرت کافی برای تأمین نیازهای فردی و معیشتی و نیز نیازها و احتیاجات متعارف اجتماعی، دارای آثار و پیامدهای متعددی است. بخشی از این آثار با تکیه بر روایات منقول از حضرت علی (ع) به شرح ذیل است.
۳-۲-۱- ایجاد نقصان در دین و تمایل به کفر
در این زمینه حضرت علی (ع) خطاب به فرزندشان محمد حنفیه فرمودند:
یَا بُنَی إِنِّی أَخَافُ عَلَیک الْفَقرَ فَاسْتَعِذ بِاللَّهِ مِنهُ فَإِنَّ الْفَقرَ مَنْقَصَهٌ لِلدِّینِ مَدهَشَهٌ لِلْعَقلِ دَاعِیَهٌ لِلمَقت (صبحی صالح، ۱۴۱۴ ق، ص ۵۳۱)
«ای فرزند من، از غلبه فقر بر تو بیمناکم، پس به خدا پناه ببر، به درستی که فقر موجب نقصان دین است…»
همچنین در توصیه به امام حسن مجتبی (ع) فرمود:
لا تَلُم إنساناً یَطَلُبُ قُوتَهُ، فَمَن عَدِم قُوَتَه کَثُرَ خَطایاه ‌(مجلسی، ۱۴۰۳ ق، ج ۷۲، ص ۴۷)
«انسانی را که طلب روزی خود می‌کند ملامت مکن، چه هر کس روزی خود (و خانواده خود) را نداشته باشد، خطاهایش فزون گردد.»
امام صادق (ع) نیز در این باره می‌فرمایند:
غِنًی یَحْجُزُک عَنِ الظُّلْمِ خَیْرٌ مِنْ فَقْرٍ یَحْمِلُک عَلَی الْإِثْمِ (کلینی، ۱۴۰۷ ق، ج ۵، ص ۷۲)
«غنائی که تو را از ستمگری باز دارد، بهتر از فقری است که به گناهت کشاند.»
در شرایط فقر و فشار ناشی از آن، بخشی از دستورات دینی و پای بندی به آن‌ها ترک خواهد شد و مجموعه دستورات دین که ضامن سلامت و سعادت جامعه است به طور کامل مورد عمل و عنایت قرار نمی‌گیرد. در روایت دیگری از حضرت علی (ع) آمده است:
الْفَقْرُ طَرَفٌ مِنَ الْکُفر (مجلسی، ۱۴۰۳ ق، ج ۷۵، ص ۱۲)
«فقر، یک ناحیه از کفر است.»
یعنی رفتار دینی و ارزش‌های الهی تحت فشار ناشی از فقر جای خود را به رفتار و هنجارهای نامطلوب خواهد داد تا آنجا که فرد در چنان شرایط سختی قرار می‌گیرد که اگر عقایدش محکم نباشد و صبر پیشه نکند، لب به کفران نعمت‌های الهی گشوده و نزدیک است که کافر شود. «کادَ الفَقرُ أن یَکُونَ کُفراً» (مجلسی، ۱۴۰۳ ق، ج ۲، ص ۳۰۷)؛ حتی رسول اکرم (ص) در روایتی قرض را هم با کفر برابر می‌دانسته‌اند:
سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص یَقُولُ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الْکُفْرِ وَ الدَّیْنِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَیَعْدِلُ الدَّیْنُ بِالْکُفْرِ فَقَالَ ص نَعَمْ (ابن‌بابویه، ۱۳۸۵، ج ۲، ص ۵۲۸)
«پناه می‌برم به خدا از کفر و بدهکاری؛ گفتند: ای رسول خدا! آیا قرض را با کفر برابر می‌دانی؟ فرمود: آری.»
۳-۲-۲- اندوه و نگرانی
امیرالمؤمنین (ع) در باره فقر می‌فرمایند:
مَنِ افْتَقَرَ فِیهَا حَزِن (عبده، ۱۳۹۱، ج ۱، ص ۱۲۷)
«هر کس در دنیا فقیر باشد، همواره اندوهناک است.»
الْفَقْرُ أحزَانُ (تمیمی، ۱۳۶۶، ص ۱۳)
«نداشتن، اندوه روی اندوه است.»
إِنَّ الْفَقْرَ… جَالِبٌ لِلْهُمُوم (تمیمی، ۱۳۶۶، ص ۱۰۲)
«فقر سبب گرفتار شدن به غم و اندوه است.»
إِنِ افْتَقَرَ قَنِطَ وَ وَهَنَ فَهُوَ مِنَ الذَّنْب (عبده، ۱۳۹۱، ج ۳، ص ۱۹۰)
«اگر (انسان) فقیر شود، نومید و دلسرد خواهد شد.»
امام رضا (ع) نیز در این باره می‌فرمایند: