شکل ۴-۵- نیمرخ شخصیتی مددجویان مذکر
نمرات کسب شده توسط دانشجویان مذکر مددجو در آزمون نئو گویای نیمرخ طبیعی این گروه می‌باشد.
شکل ۴-۶- نیمرخ شخصیتی مددجویان مؤنث
نمرات کسب شده در آزمون نئو توسط دانشجویان مدد جو مونث نسبت به سایر گروه‌ها از پراکندگی بیشتری برخوردار است.
شکل ۴-۷- نیمرخ شخصیتی مردان مددجو در پنج عامل اصلی آزمون نئو
این نمودار نشان دهنده نمرات آزمودنی‌های مذکر مددجو در پنج عامل اصلی آزمون نئو می‌باشد. این نمودار حاصل جمع مقیاسهای نمودارشماره ۵ می‌باشد (کلیه نمرات در محدوده ۵۰/ قرار دارند).
شکل ۴-۸- نیمرخ شخصیتی زنان مددجو در پنج عامل اصلی آزمون نئو
این نمودار نشان دهنده نمرات آزمودنی‌های مونث مددجو در پنج عامل اصلی آزمون نئو می‌باشد. این نمودار حاصل جمع مقیاسهای نمودارشماره ۶ می‌باشد (تقریبا اکثر نمرات در محدوده ۵۰/ قرار دارند.
۴-۳- آمار استنباطی و آزمون فرضیه ها
۴-۳-۱- فرضیه‌های مطرح شده در این پژوهش
بین عملکرد تحصیلی (معدل) دانشجویان مددجو و عادی، تفاوت معنی داری وجود دارد.
بین دانشجویان موفق و ناموفق به لحاظ ویژگی‌های شخصیتی تفاوت وجود دارد
بین ویژگی‌های شخصیتی و عملکرد تحصیلی دانشجویان مددجو رابطه معنی دار وجود دارد
بین ویژگی‌های جمعیتی (جنسیت) دانشجویان وعملکرد تحصیلی رابطه وجود دارد
به لحاظ ویژگی‌های شخصیتی بین دانشجویان مددجو وعادی تفاوت وجود دارد.
دانشجویان تحت پوشش کمیته امام از مشکلات شخصیتی بیشتری برخوردار هستند
۴-۳-۱-۱- فرضیه اول
۱- بین عملکرد تحصیلی (معدل) دانشجویان مددجو و عادی، تفاوت معنا داری وجود دارد.
جدول ۴-۱۱- مقایسه عملکرد تحصیلی در دو گروه دانشجویان عادی و تحت پوشش
جدول ۴-۱۲- نتایج آزمون تی برای گروه‌های مستقل در مقایسه میانگین نمرات دو گروه دانشجویان

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

نتایج آزمون تی برای گروه‌های مستقل در مقایسه میانگین نمرات دو گروه دانشجویان نشان دارد که چون ۱۲/۱- t= با ۱۸۷df= و ۲۶۴/۰ p=از ۰۵/۰α= بزرگتر است لذا بین میانگین نمرات دو گروه در عملکرد تحصیلی تفاوت معنی داری وجود ندارد. بر این اساس فرضیه مبنی برتفاوت عملکرد تحصیلی (معدل) دانشجویان مددجو و عادی از نظر آماری رد می‌شود.
۴-۳-۱-۲- فرضیه دوم
بین دانشجویان موفق و ناموفق به لحاظ ویژگی‌های شخصیتی تفاوت وجود دارد
جدول ۴-۱۳- مقایسه ویژگی‌های شخصیتی در دو گروه دانشجویان موفق و ناموفق
جدول ۴-۱۴- نتایج آزمون تی برای گروه‌های مستقل در مقایسه میانگین نمرات دو گروه دانشجویان در مقیاس (N)
نتایج آزمون تی برای گروه‌های مستقل در مقایسه میانگین نمرات دو گروه دانشجویان در مقیاس (N) نشان داد که چون t=-4. 02 با df=187 و p=. /688 از α=. /۰۵ بزرگتر است لذا بین میانگین نمرات دو گروه در مقیاس N تفاوت معنی داری وجود ندارد. همچنین در مقایسه میانگین نمرات دو گروه دانشجویان در مقیاس (E) نشان داد که چون t=1. 12 با df=187 و p=. /258 از α=. /۰۵ بزرگتر است لذا بین میانگین نمرات دو گروه در مقیاس E تفاوت معنی داری وجود ندارد. دیگر نتایج جدول فوق نشان می‌دهند که در مقیاس O نیز چون t=-828 با df=187 و p=. / 4 از α=. /۰۵ بزرگتر است لذا بین میانگین نمرات دو گروه در مقیاس O تفاوت معنی داری وجود ندارد. در مقیاس (A) نیز چون t=-. /52 با df=187 و p=. /6 از α=. /۰۵ بزرگتر است لذا بین میانگین نمرات دو گروه در مقیاس A تفاوت معنی داری وجود ندارد. در مقیاس C)) نیز چون t=. /624 با df=187 و p=. /53 از α=. /۰۵ بزرگتر است لذا بین میانگین نمرات دو گروه در مقیاس C تفاوت معنی داری وجود ندارد. بر این اساس فرضیه مبنی برتفاوت گروه دانشجویان موفق و ناموفق در ویژگی‌های شخصیتی از نظر آماری رد می‌شود.
۴-۳-۱-۳- فرضیه سوم
بین ویژگی‌های شخصیتی و عملکرد تحصیلی دانشجویان مددجو رابطه معنی دار وجود دارد
جدول ۴-۱۵- ضریب همبستگی پیرسون برای بررسی رابطه بین ویژگی‌های شخصیتی و عملکرد تحصیلی در گروه دانشجویان تحت پوشش

شاخص آماری

N

E

O

A

C

ضریب همبستگی پیرسون

۰۱۶/۰

۱۳۱/۰

۰۱۸/۰-

۰۷۱/۰-

۰۰۵/۰

۱۰۸

۶۰

۱۰۰

غیر شاغل

۷۲

۴۰

جمع کل

۱۸۰

۱۰۰

در چارچوب اطلاعات بدست آمده از جدول فوق می­توان گفت، نوع اشتغال شاغلین با توجه به جمعیت کل نمونه ۱/۱۱ درصد در دستگاه دولتی، ۸/۱۷ درصد در بخش خصوصی، ۷/۲۱ درصد خوداشتغال و ۴/۹ درصد( کارگران روزمزد و دستفروش) در گزینه­ای غیر از این موارد قرار داشته­ است. همچنین نوع اشتغال پاسخگویان با توجه به جمعیت شاغلین ۵/۱۸ درصد در دستگاه دولتی، ۶/۲۹ درصد در بخش خصوصی، ۱/۳۶ درصد خوداشتغال و ۷/۱۵ درصد( کارگران روزمزد و دستفروش) در گزینه­ای غیر از این موارد قرار داشته است. همان­طور که مشاهده می­ شود بیشترین نوع اشتغال پاسخگویان خوداشتغالی می­باشد و در مرتبه­ی بعد اشتغال در بخش خصوصی و در آخر هم اشتغال در دستگاه دولتی بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است.
نمودار شماره(۴-۵): توزیع پاسخگویان بر حسب نوع اشتغال

۴-۲-۱-۱-۶. عنوان شغل
با توجه به اینکه ۶۰ درصد نمونه مورد مطالعه شاغل بوده اما درآمد چندانی نداشتند در واقع نوع اشتغال پاسخگویان به گونه ­ای بود که همگی در مشاغل رتبه پایین قرار داشتند و آنان را به کفایت اقتصادی و خوداشتغالی مناسب نمی­رساند. بنابراین در این قسمت سعی شده که جمعیت نمونه با توجه به داده ­های جمع­آوری شده و تقربیاً طبق نظر خود پاسخگویان، در مشاغل رتبه پایین دسته­بندی کنیم که این دسته­بندی عبارت­ است:

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

• مشاغل رتبه یک: کارمند رسمی( که تعدادشان خیلی کم بود).

• مشاغل رتبه دو: مغازه­دار، غرفه­دار، فروشنده(که مقدار کمی سرمایه داشتند).

• مشاغل رتبه سه: نظافت­چی، آبدارچی یا همان کارگران خدماتی که در شرکت­ها، مدارس و دانشگاه­ها مشغول به کار بودند و حقوق ثابت داشتند.

• مشاغل رتبه چهار: خیاطی، بافندگی، پرده­دوزی و آرایشگری( خوداشتغال با درآمد خیلی کم و بدون داشتن مکانی ثابت جهت اشتغال ).

• مشاغل رتبه پنج: دستفروشی، نظافت منازل مردم، نگهداری از کودک و سالمند ( که از همه درآمدشان کمتر و روزمزد بودند ).

جدول شماره(۴-۱۵): توزیع فراوانی، فراوانی نسبی، درصد معتبر و فراوانی تجمعی پاسخگویان بر حسب عنوان شغل

رتبه­ی شغلی

فراوانی

فراوانی نسبی

درصد معتبر

فراوانی تجمعی

مشاغل رتبه۱

۱۱

۱/۶

۲/۱۰

وظیفه معلم

انتقال دهنده دانش

راهنما، طراح، برنامه ریز، ارزشیاب، آگاه
به مدیریت زمان و یادگیری

همان طور که در جدول ۲-۱ مشاهده می شود در نظام آموزشی مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات، معلم نقش راهنما و تدوین گر برنامه های درسی را دارد و آگاه به مدیریت زمان و یادگیری است و فراگیران را با منابع متعدد و متنوع آشنا می سازد که منجر به یادگیری خود محور در فراگیران می‌شود. در حالی که در نظام آموزشی سنتی معلم نقش انتقال دهنده دانش را دارد و محتوای درسی محدود و انتخابی است و فراگیران را با منابع محدود آشنا می سازد و منجر به یادگیری طوطی وار می‌شود(ملکیان، نریمانی و صاحب جمعی،۱۳۸۹).
آنچه در نظام آموزشی”جامعه اطلاعاتی ” خصوصا در برنامه درسی مورد تاکید است، صرفاً سرمایه‌گذاری و کاربرد سخت افزاری و ابزار گونه فناوری های اطلاعاتی – ارتباطی و استفاده از آن جهت انبار کردن اطلاعات نیست؛ بلکه مساله مهم و اساسی که بیانگر ارزش واقعی به کارگیری این فناوری هاست، توانمند سازی دانش آموزان در برگزیدن و انتخاب اطلاعات مورد نیاز است به نحوی که قدرت تشخیص نیاز و یافتن راه حل های رفع آن را در دانش آموز تقویت کند. اینگونه است که فناوری نه فقط یک ابزار بلکه رویکرد نو در برنامه درسی است( امام جمعه و ملایی نژاد، ۱۳۸۵).
در همین زمینه کاستلز (۲۰۰۱) می گوید؛ در عصری که اطلاعات همیشه و همه وقت در دسترس دانش آموزان است، مفهوم یادگیری تغییر یافته است. آنچه باید در کلاس درس مورد توجه و تاکید قرار گیرد، یاد دادن چگونه یاد گرفتن به دانش آموزان (آموزش یادگیری) است. به این معنا که دانش آموزان به طور دقیق اطلاعات مورد نیاز خود را تشخیص دهند و از مهارت لازم برای تصمیم گیری و انتخاب آن برخوردار باشند. آنها باید بتوانند به سرعت اطلاعات را جستجو کرده و پس از پردازش، از آن استفاده کنند. به عبارت دیگر یادگیری نوین بر توسعه توانایی دانش آموزان در تبدیل اطلاعات به دانش کاربردی تاکید دارد(دایی زاده، فلاح و حسین زاده٬ ۱۳۹۰). رایت^[۲۷](۲۰۰۰) با توجه به نظرات کاستلز معتقد است که برنامه درسی نه تنها باید مهارت های خاص در رشته های مختلف درسی را در اختیار دانش آموزان قرار دهد؛ بلکه باید آنها را برای کاربرد مداوم و اثربخش اطلاعات، منابع اطلاعاتی و سیستم های اطلاعات آماده کند. در برنامه درسی مبتنی بر فناوری دانش آموزان با کسب مهارت ها و دانش فناوری اطلاعات می توانند بر اساس اهداف برنامه درسی به سطح مطلوب یادگیری دست یابند. البته در این رابطه باید به گفته برانت نیز اشاره کرد که کسب دانش و مهارت کاربرد فناوری از سوی دانش آموزان کافی نیست چرا که این فناوریها مدام در حال تغییر هستند و مهارت های کسب شده قبلی کهنه شده و نیاز به بازآموزی دارند. آنچه اهمیت دارد توانایی تبدیل اطلاعات به دانش است. در همین زمینه تارکل^[۲۸](۱۹۹۶) می گوید یادگیرندگان باید درک جامعی از محیط اطراف خود که در اثر تغییرات فناوری های نوین اطلاعاتی دایما در حال تحول است داشته باشند. محیطی که فناوری اطلاعات با آن تلفیق شده و مورد استفاده همگان قرار می گیرد. در چنین شرایطی داشتن مهارت کاربرد فناوری اطلاعات کافی نیست، حتی عدم درک درست از فناوری ممکن است به شکل های متفاوت مانعی در برابر اهداف برنامه درسی مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات باشد. به طور مثال ممکن است دانش آموزان در اجرای برنامه درسی مبتنی بر اطلاعات، آمادگی و توانایی لازم را نداشته باشند در این صورت استفاده از فناوری، به دلیل عدم آمادگی علمی – کاربردی دانش آموزان مانعی بر سر راه یادگیری محسوب می شود یا به شکلی دیگر مهارت‌های سطحی کاربرد فناوری که با شتاب و عجله به دست آمده است، باعث نا امیدی دانش آموز، اتلاف وقت و دستیابی به اطلاعات نادرستی می شود(امام جمعه، ۱۳۸۲).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

گسترش فناوری اطلاعات و استفاده از ابزارها و مفاهیم نوین، موجبات بسط اطلاعات و دسترسی آسان و کم هزینه را برای فر اگیران اعم از دانش آموزان، دانشجویان و معلمان به روش پیوسته فراهم می کند و زمینه تبادل سریع اطلاعات و تعاملات فرهنگی را میسر می سازد. بی شک دانش آموزان زمانی از فرصتهای آموزشی، اقتصادی و اجتماعی بهتر برخوردار خواهند شد که به رایانه و فناوریهای اطلاعاتی دسترسی داشته باشند. بیل گیتس (رئیس شرکت مایکروسافت ) در کاربرد فناوریهای اطلاعات و ارتباطات دیدگاهی متفاوت دارد؛ وی بیان می دارد: “دانش آموزان می توانند نمرات خود را ببینند یا حتی تکالیف خود را با بهره گرفتن از شبکه ارائه نمایند. دانش آموزان به همان شکلی که تلفن می کنند، می‌توانند به دوستان یا خانواده خود نامه الکترونیکی بفرستند. دانش آموزان فعالان نهایی دانش اند که کار آنها یادگیری، اکتشاف و پیدا کردن روابط غیرمنتظره میان پدیده هاست. بدین ترتیب، اینترنت بزرگترین محیط برای تبادل فعالیتهای آموزشی مفید است که تا به حال فراهم شده است . همچنین از رایانه ها می توان به عنوان ابزارهای کمکی در کلاسهای درس برای آزاد کردن وقت معلمان و دانش‌آموزان استفاده کرد(جوکار و یاری پور، ۱۳۸۸).
با ورود فناوری اطلاعات و ارتباطات در تعلیم و تربیت و برنامه درسی، مدیریت کلاس به کلی متحول شده است و با رویکردی پژوهش محور و دانش آموز محور انجام می پذیرد و مسئولیت معلم دیگر انباشتن و انتقال اطلاعات نیست، بلکه مسئولیت های گوناگونی بر عهده می گیرد و باید فردی چند مهارتی باشد. الگوی بسته، محدود و متمرکز منابع آموزش و یادگیری سنتی هم به الگویی باز، غیر متمرکز، نامحدود و بری از محدودیت های زمان و مکان تبدیل می شود و نتایج بسیار راهبردی برای نظام آموزش و یادگیری را به ارمغان می آورد. مطالب درسی بر گرفته از فناوری، ماهیتی چند بعدی و سیال داشته و طراحان آن رویکردی فرایند محور دارند نه محتوا محور. در نگرش سنتی به این موضوع، رویکرد معلم محوری اصل و اساس آموزش انسانی است ولی در نگرش نوین اساس تعلیم و تربیت بر پایه دانش آموز محوری بنا نهاده شده است.
این که نظامهای مبتنی بر مواد به صورت تک محور در حال فرو پاشی است و روش های تربیتی بر اساس بهره گیری از ارزشهای متقابل یادگیری برحسب سیستم های ارتباطی نوین و چهارچوب دیداری، شنیداری پی یافته، موضوعی غیر قابل انکار است. ناکار آمدی روش های سنتی آموزش در عصر حاضر امری پذیرفته شده است و کاربرد فناوری های رایانه و اطلاعات جهت بهبود کمی و کیفی فرایند آموزش اجتناب ناپذیر می باشد )دائی زاده، حسین زاده و غزنوی، ۱۳۸۹).
جلالی و عباسی (۱۳۸۲) محورهای عمده کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش را به شرح زیر جمع بندی کرده اند:
– ارتقاء و افزایش توانایی معلمان در زمینه فناوری اطلاعات و به کارگیری آن
– تجهیز مدارس با امکانات و ابزارهای مورد نیاز برای گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات
– بهره گیری بهینه از فناوری اطلاعات و ارتباطات برای تغییر ساختار آموزش
– استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات برای ایجاد فرصت های یادگیری
– استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات به منظور ارتقای کیفیت آموزش و بهبود روش های تدریس
امروزه معلم، به عنوان مهمترین منبع در سازمان آموزش و پرورش بدون آگاهی داشتن از پیچیدگی تحولات هرگز قادر نخواهد بود، وظیفه خطیر خود را به طور شایسته انجام دهد. دیویس و دیویس^[۲۹] (۱۹۹۷) استدلال می کنند که توانایی حرفه ای معلمان از طریق به کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات افزایش خواهد یافت. استفاده موثر دانش آموزان از فناوری، مستلزم آن است که معلمان برای استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات آموزش دیده باشند(بختیاری و احمدی، ۱۳۸۶).
منابع تهیۀ سخت افزار و نرم افزار در مقطع متوسطه متفاوت است. بسیاری از مدارس متوسطه به شبکۀ اینترنت متصلاند و طیف وسیعی از مواد درسی و آموزشی، امروزه به صورت لوح های فشرده در اختیار مدارس قرار می گیرد. این فناوریها به مرور زمان زمینۀ دسترسی و مشارکت دانش آموزان را افزایش می دهد. در سال۱۹۹۷ ، برنامۀ جامعی به منظور آموزش مربیان متوسطه در زمینۀ تکنولوژی آموزشی تهیه و در سطح انگلستان به اجرا درآمد(فهمیی، ۱۳۸۰).
«جکسون»^[۳۰](۲۰۰۶) کاربردهای فاوا در دبیرستان را بدین گونه دسته بندی می کند:
– آزمون های کوتاه سرکلاسی^[۳۱] به صورت برخط^[۳۲]
– معرفی پایگاه های اطلاعاتی معتبر به دانش آموزان
– استفاده از نرم افزار « یادداشت برداری» برای ترجمه و تبدیل تکالیف دانش آموزان به یک پرونده و مقایسه سریع پاسخ ها؛
– برگزاری کلاس های برخط
– معرفی منابع اصلی و متون عمومی به دانش آموزان
– تشکیل کارنماهای^[۳۳] دانش آموزی
– استفاده از ابزارهای تحقیق نرم افزارمحور، برای کار در درس هایی مانند زیست شناسی شیمی، و کار با میکروسکوپ های مجازی؛
– انجام طرح های مشترک دانش آموزی بدون استفاده از کاغذ، با در اختیار داشتن ابزارهایی مانند رایانه قابل حمل، پست الکترونیکی، و نرم افزارهای مدیریتی؛
راه اندازی وبلاگ یا دیگر ابزار نگارش برخط، ویرایش و تصحیح نوشته ها توسط همسالان(شهباز، زمانی و نصر اصفهانی، ۱۳۸۸).
عطاران و وان لار^[۳۴](۲۰۰۱) معتقدند که استفاده از فناوری برای دانش آموزان فرصتهای یادگیری انفرادی را به این ترتیب ایجاد می کند:
۱) کاربرد رایانه به دانش آموزان در تأمین نیازهای اساسی آموزشی کمک می کند. تحقیقات نشان داده است، وقتی که دانش آموزان از رایانه استفاده می کنند، بهتر یاد می گیرند.
۲) رایانه ها همچنین محیط یادگیری مشارکتی پویایی را ایجاد می کنند. به عنوان مثال برنامه های واژه پرداز به دانش آموزان اجازه می دهند که ناشران ایده ها و اندیشه های خود باشند.
۳) اینترنت ملموسترین کاربرد فناوری در مدارس است که به دانش آموزان اجازه می دهد، به میزان بسیار وسیعی از اطلاعات دست یابند. آنها می توانند در طول ساعات مدرسه با اینترنت به عنوان ابزاری قابل دسترس، در حوزه های مورد علاقه خود به پژوهش بپرازند و همین کار سبب پرورش عادت به تفکرکردن در آنها می شود.
از آنجا که نهاد آموزش و پرورش یکی از بزرگترین تولید کنندگان اطلاعات و بی تردید مهمترین مصرف کننده و ذخیره کننده اطلاعات و دانایی محسوب می شود، لذا تولید دانش و کاربرد بهینه آن در فرایند تعلیم و تربیت، موجب افزایش دانایی و توانایی دانش آموزان و معلمان می شود و آموزش و پرورش در مهمترین مأموریت خود، یعنی تربیت نیروی انسانی توانمند و کارآمد، بیش از گذشته موفق خواهد شد.
دسترسی به فناوری اطلاعات در منزل و مراکز آموزشی، حامل این پیام است که آموزش در طول دوره زندگی با افراد همراه خواهد بود. البته بدیهی است که روش های سازماندهی در بهره گیری از فناوری اطلاعاتی برای مدارس و مقاطع متوسطه کاملا متفاوت خواهد بود و بستگی به ساختار برنامه درسی مناسب دارد که چنانچه قابلیت انتقال به الگوهای الکترونیکی داشته باشد، دانش آموزان می توانند در سطوح مختلف و با مطالب درسی متفاوت کار کنند(فهیمی،۱۳۸۰).
استفاده و بهره گیری از فاوا در فرایند یاددهی و یادگیری در زمینه های تسهیل فرایند یاددهی- یادگیری، انگیزش یادگیری، یادگیری شاگرد محور، ارزیابی یادگیری و ارتقای مهارت تفکر صورت می‌گیرد(رحمانی، موحدی نیا و سلیمی،۱۳۸۵). برداشت ها و رویکردهای متفاوتی در خصوص کاربرد فناوری در نظام آموزشی ارائه گردیده است که در ادامه فصل به آن پرداخته می شود.
۲-۱-۱ رویکردهای فاوا و برنامه درسی
رویکردهای فاوا و برنامه درسی در چهار دسته ارتباط دهنده، راهنما و هدایت کننده، تسهیل کننده و ابزاری برای طراحی و تولید مطابق جدول شماره ۲-۲ ارائه شده است(ثمری و آتشک، ۱۳۸۹).
جدول شماره۲-۲: رویکردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات

برداشت ها و رویکردها

اهداف

ارتباط دهنده

– برقراری ارتباط میان اطلاعات، معلم و دانش آموز
– کاهش محدودیتهای زمانی و مکانی

راهنما و هدایت کننده

– دسترسی آسان به منابع جدید آموزشی
– دستیابی به مواد آموزشی با کیفیت بالاتر از پیش

۴۷۶۴

۶۷/۱

بی خاک ورزی

۲۹۳۳

۴۱۸۸

۴۳/۱

کشت پشته ای

۲۲۸۱

۴۱۳۴

۸۱/۱

کشت مرسوم

۳۶۱۰

۳۹۶۸

۱/۱

منبع: هابز و گوپتا، ۲۰۰۳
گندم معمولاً در خطوطی با فاصلۀ ۱۱ تا ۴۰ سانتیمتر کاشته می شود. مطالعات انجام شده در کانادا توسط فنستر و پترسون^[۱۰] (۱۹۹۶) نشان می دهد که فاصلۀ بین خطوط کشت، تأثیر کمی روی عملکرد دارد. آنها بیان کردند که فاصلۀ زیاد بین خطوط (۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر) دارای مزایای زیر است: چون عمق قرارگیری بذر می تواند بیشتر باشد می توان از فاروهای عمیق تر استفاده کرد و هزینه های اولیه کاهش می یابند. معایب زیر را نیز گزارش کردند: اگر عمق فاروها کم باشد، باعث فرسایش خاکی و عدم محافظت از مزرعه، رشد بیشتر علفهای هرز در بهار و کنترل مشکل آنها می شود (۳۳). فردریک و مارشال^[۱۱] (۲۰۰۲) دریافتند که تعداد پنجه جزء مهمی در افزایش عملکرد دانۀ گندم در فاصلۀ خطوط باریک بوده (۳۶) عملکرد دانه با کاهش فاصلۀ خطوط کاشت افزایش یافته (۱۹ و ۸۹) و در فاصلۀ خطوط کاشت ۱۵ تا ۴۵ سانتیمتر عملکرد یکسان (۳۴) و استفاده از خطوط باریکتر نسبت به فاصلۀ خطوط رایج ۱۸ سانتیمتر، افزایش عملکردی بین ۵% تا ۷% به دنبال دارد (۵۱). افضلی نیا و همکاران (۱۳۷۷) در یک آزمایش چهار ساله، عملکرد گندم آبی را مورد ارزیابی قرار دادند و در نهایت به این نتیجه رسیدند که کشت با خطی کار همراه با آبیاری کرتی، هم از نظر درآمد و هم از نظر عملکرد، وضعیت بهتری نسبت به سایر تیمارها داشته (۱) و تجمع مادۀ خشک و شاخص سطح برگ، با افزایش تراکم افزایش یافته و باعث بالا رفتن میزان محصول می گردد (۵۷). نروود^[۱۲] (۱۹۹۴) به این نتیجه رسید که بین اجزاء عملکرد به ترتیب تعداد سنبله در واحد سطح، تعداد دانه در سنبله و وزن دانه، تأثیر بیشتری بر عملکرد گندم زمستانه و سورگوم دانه ای دارند (۷۰).
در مکزیک روش کشت بصورت فاروئی یا پشته ای با ۲۵-۱۵ سانتیمتر ارتفاع و ۹۰-۷۰ سانتیمتر عرض بین جوی و پشته ها (از وسط پشته تا وسط پشتۀ دیگر) با دو یا سه خط کشت روی هر پشته و فاصلۀ خطوط کشت ۳۰-۱۵ سانتیمتر همراه با آبیاری قبل از کشت (هیرم کاری) می باشد (۵۳) که این جوی و پشته های ایجاد شده، می توانند تا پنج سال مورد استفاده قرار بگیرند (۶۲). سیستم کاشت جوی و پشته ای عملکرد گندم را ۱۰% و راندمان آبیاری را ۳۰% افزایش داده، توانایی گیاه را برای جذب بهتر و بیشتر نیتروژن بالا برده، باعث گسترش بیشتر سیستم ریشۀ گیاه و کاهش برخی بیماریها می شود (۳۲ و ۶۲). دوکسبوری^[۱۳] (۲۰۰۵) و بلوئت^[۱۴] و همکاران (۲۰۰۲) در آزمایشات خود به این نتیجه رسیدند که کاشت گندم و برنج روی پشته، راندمان آبیاری و توانایی گیاه را برای جذب مواد غذایی افزایش داده که در نهایت منجر به افزایش عملکرد می شود و گزارش کردند در این روش راندمان کاری بالا می رود (۳۰ و ۲۸). کشت بدون خاک ورزی هنگامیکه بقایای گیاهی به مقدار مناسب و کافی در سطح مزرعه وجود نداشته باشد، باعث کاهش عملکرد می شود. در سیستم جوی و پشته ای هر دو مزیت کم خاک ورزی شدن و باقی گذاردن بقایای گیاهی به میزان مناسب، در اختیار کشاورز قرار می گیرد (۳۹) اما شارات^[۱۵] و همکاران (۲۰۰۶) توصیه کردند در مناطقی که میانگین دمای سالانه کمتر از صفر درجۀ سانتیگراد باشد، کم خاک ورزی و بی خاک ورزی انجام نشود (۸۴). فریمن^[۱۶] و همکاران (۲۰۰۲) بیان کردند سیستم کاشت روی پشته نسبت به کشت سنتی افزایش عملکردی از ۱۳۳ تا ۴۶۷ کیلوگرم در هکتار داشته (۳۷) افزایش راندمان آبیاری و زهکشی بهتر نیز گزارش شده است (۳۷ و ۴۷) در صورتیکه سایر و راموس^[۱۷] (۲۰۰۰) عملکرد روش مسطح را ۲% بیشتر از روش پشته ای گزارش کردند (۸۰).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

هابز^[۱۸] و همکاران (۱۹۹۸) گزارش کردند جوی و پشته های ۷۵ سانتیمتری و سه خط کشت روی پشته نسبت به جوی و پشته های ۷۵ سانتیمتری و دو خط کشت روی پشته، جوی و پشته های ۹۰ سانتیمتری و سه خط کشت روی پشته، جوی و پشته های ۹۰ سانتیمتری و چهار خط کشت روی پشته و کشت مسطح به ترتیب ۷/۱۰%، ۵/۵%، ۴/۴% و ۵/۵% افزایش عملکرد دارد (۴۴). ایلیاس^[۱۹] و همکاران (۲۰۰۴) بیان کردند روش های خاک ورزی و مقدار نیتروژن در روش کاشت روی پشته بر عملکرد گندم تأثیر زیادی دارد و گزارش نمودند سیستم جوی وپشته ای نسبت به مسطح ۱۸% در عملکرد و ۳۲% در راندمان آبیاری افزایش نشان می دهد (۴۷) و ماکادو^[۲۰] و همکاران (۲۰۰۶) به این نتیجه رسیدند در مزارعی که کود دهی انجام نشود، در سالهای اولیۀ کشت عملکرد روش مسطح بیشتر است (۶۴) و در مناطق پر باران کشت مسطح بر کشت جوی و پشته ای ترجیح داده شده است (۹۳). لیمون^[۲۱] و همکاران (۲۰۰۰) بیان کردند در سیستم جوی و پشته ای نسبت به مسطح، راندمان آبیاری افزایش و ورس کاهش یافت (۶۱)، کنترل مکانیکی علفهای هرز بهتر انجام شد (۸۴) و میزان علفهای هرز دو لپه در روش بی خاک ورزی افزایش یافته ولی علفهای هرز تک لپه در روش خاک ورزی مرسوم رشد بیشتری داشتند (۸۳). مطالعات پنج ساله روی گندم نشان داد که عملکرد در روش کاشت جوی و پشته ای و دو خط کشت روی پشته ۵/۲% بیشتر از کشت سه خط روی پشته است (۷۷) و نسبت به کشت مرسوم ۵/۳% افزایش عملکرد گزارش شد (۴۳). فلاح هروی و همکاران (۱۳۸۲) سه روش کشت جوی و پشته های ۴۵ سانتیمتری، جوی و پشته های ۱۲۰ سانتیمتری و مسطح با فاصلۀ خطوط کاشت ۱۵ سانتیمتر در تمام روشها، را روی گندم مورد ارزیابی قرار دادند. بیشترین میزان عملکرد در روش جوی و پشته های ۴۵ سانتیمتری گزارش شد بطوریکه با روش مسطح ۳/۱۱% و با روش جوی و پشته های ۱۲۰ سانتیمتری ۴۳/۱۳% اختلاف داشت (۱۱).
مفید بودن و سازگاری یک ژنوتیپ گندم و تعیین روش کشت در سیستم جوی و پشته ای نیاز به بررسیهای دقیق دارد. برای مثال گندم رقم TNMU/TUIبرای سیستم جوی و پشته ای بسیار ضعیف است (۷۹). روش کشت جوی وپشته ای باعث کاهش رفت و آمد و کنترل ترافیک در مزرعه و محدود شدن حرکت ماشینها و ادوات به ردیفهای خاص (۴۱ و ۹۰) و کاهش فشردگی خاک، افزایش عملکرد زراعی و بازدۀ آبی شده (۵۰)، کود دهی بهتر و راحت تر انجام می شود (۶۰) و چنانچه از شیار بازکن استفاده نشود، بر عملکرد زراعی و بیولوژیک تأثیر منفی می گذارد (۲۳). بی خاک ورزی و سیستم کشت جوی و پشته ای در کنترل علف هرز موفقیت بیشتری داشتند (۸۴) و در شمال غربی هند که علف هرز و موریانه ها مهمترین عامل در کاهش عملکرد گندم هستند (۸۳) تناوب زراعی، هیرم کاری و روش مناسب کاشت به مقابله با علفهای هرز کمک می کند (۹۱). تورلی^[۲۲] و همکاران (۲۰۰۳) گزارش کردند در نقاطی که بقایای گیاهی سوزانده می شوند، برای کنترل علف هرز، گاوآهن زدن قبل از کشت و استفاده از کولتیواتور هنگام کشت، بهترین نتیجه را دارد (۹۲) گرچه ایتو^[۲۳] و همکاران (۲۰۰۷) بعد از نابود کردن علفهای هرز، آنها را به عنوان پوشش مالچی در مزرعه بکار بردند و افزایش عملکرد را گزارش کردند (۴۹). هنگامیکه در مزرعه بقایای گیاهی زیادی وجود داشته باشد، حرکت آب در فاروهای ایجاد شده ممکن است با مشکل جدی مواجه شود (۷۸) بنابراین در روش کشت جوی و پشته ای عملیات بی خاک ورزی توصیه نمی شود (۶۰) ضمن اینکه بحرانی و همکاران (۲۰۰۶) اعلام کردند برای افزایش عملکرد، از جمع آوری کل بقایای گیاهی یا سوزاندن آنها پرهیز گردد (۲۵). عملکرد زراعی در زمینهای خاک ورزی شده نسبت به زمینهای خاک ورزی نشده و دارای بقایای گیاهی خیلی زیاد، به دلیل اثر بیشتر شخم مناسب بر خاک زراعی، بیشتر گزارش شده است (۲۷) هرچند امروزه سعی در بکارگیری روش های مناسب کاشت یعنی روش کم خاک ورزی و کشت جوی و پشته ای و بازگشت مواد غذایی به سطح خاک می شود (۷۸).
در سیستم کشت روی پشته، سطح مزرعه در جاهاییکه جوی درست می شود زیر و رو یا دست خورده شده در مقایسه با کشت سنتی اجازۀ مدیریت بیشتری به کشاورزان داده (۴۴) و باعث بهبودی وضعیت شیمیایی، فیزیکی، بیولوژیکی و پایداری بیشتر خاک می شود (۸۰). چون در سیستم جوی و پشته ای در جاهاییکه جوی درست می شود سطح زمین زیر و رو می شود، بنابراین از آن می توان به عنوان یک سیستم کم خاک ورزی نام برد. سو^[۲۴] و همکاران (۲۰۰۷) بیان کردند عملکرد زراعی در این روش بیشتر از کشت مرسوم و سنتی بوده (۸۵)، جین^[۲۵] و همکاران (۲۰۰۶) این افزایش عملکرد را ۹/۱۲% گزارش کردند (۵۰). لی^[۲۶] و همکاران (۲۰۰۶) افزایش عملکرد روش جوی و پشته ای نسبت به مرسوم را بین ۲% تا ۸% اعلام کردند (۵۹) در حالیکه تریپاثی^[۲۷] و همکاران (۲۰۰۷) تفاوتی در عملکرد این روش های کشت گزارش نکردند (۸۸) ضمن اینکه اقبال^[۲۸] و همکاران (۲۰۰۵) طی سه سال آزمایش به این نتیجه رسیدند که در سال اول و دوم آزمایش، عملکرد کشت مسطح بیشتر از روش جوی و پشته ای بود اما در سال سوم عملکرد کشت مسطح کمتر از روش جوی و پشته ای گزارش شد (۴۸). در بسیاری از مطالعات انجام شده، کشت جوی و پشته ای و بی خاک ورزی نسبت به کشت مرسوم و سنتی، عملکرد بیشتری نشان داده (۵۸، ۷۲، ۳۵، ۸۲ و ۲۴) که البته تفاوت معنی دار در عملکرد نیز گزارش نشده (۳۱ و ۲۶) و حتی ساماراجیوا^[۲۹] و همکاران (۲۰۰۵) گزارش کردند که کشت مرسوم در مقایسه با کم خاک ورزی، عملکرد بیشتری دارد (۷۴).
۲-۲- آبیاری
امروزه کمبود آب مهمترین مسأله و بزرگترین محدودیت در کشاورزی است (۴۵، ۴۳، ۵۸، ۵۲ و ۴۶). سو و همکاران (۲۰۰۷) بیان کردند روش خاک ورزی و کاشت بر میزان آبیاری و بازدۀ آبی^[۳۰] اثر معنی داری دارد (۸۵). بکارگیری سیستمهای نوین کشت که باعث افزایش راندمان آبی و صرفه جویی در مصرف آب می شود، لازم به نظر می رسد. یکی از این روشها، کشت جوی و پشته ای می باشد که کم خاک ورزی و تبخیر کمتر و ذخیرۀ بیشتر رطوبت در زمین را به دنبال دارد (۹۳) و طبق گزارش جین و همکاران (۲۰۰۶) در این سیستم، بازدۀ آبی ۵/۱۰% افزایش یافت (۵۰). در روش جوی و پشته ای، حرکت آب به فاروهای ایجاد شده محدود و از تبخیر اضافی آب جلوگیری شده (۸۶)، باعث افزایش راندمان آبیاری و نگهداری بیشتر رطوبت در مزرعه می شود (۵۸ و ۴۹) که این افزایش نفوذ پذیری و توانایی بهتر جذب آب، عملکرد را ۵/۱۴% افزایش داد (۵۹). مناسب ترین راندمان آبیاری در جوی و پشته های ۱۵۰ سانتیمتری گزارش شد (۶۵). کاهلوون^[۳۱] و همکاران (۲۰۰۷) راندمان آبیاری را در روش مرسوم ۳/۱ و در روش قطره ای ۳۱/۵ تن محصول بر متر مکعب آب گزارش کردند (۵۲). هوانگ^[۳۲] و همکاران (۲۰۰۵) در یک آزمایش ۱۳ ساله به این نتیجه رسیدند که با افزایش میزان آب آبیاری الزاماً عملکرد زراعی و در نتیجه راندمان آبیاری افزایش نمی یابد؛ در برخی سالها کاهش بازدۀ آبی و در برخی دیگر افزایش بازدۀ آبی گزارش شده است (۴۶).
سمیعی (۱۳۷۵) با بررسی اثرات آبیاری تکمیلی بر عملکرد زراعی گندم به این نتیجه رسید عملکرد زراعی هنگامیکه آبیاری تکمیلی انجام شود، بطور معنی داری افزایش پیدا می کند (۶) و در ناحیۀ ایندو گانجتیک^[۳۳] که تهیۀ آب آبیاری یکی از محدودیتها برای کشاورزان ناحیه به حساب می آید، روش کشت برنج گندم راه حل خوبی می تواند برای حل این مشکل باشد (۲۲). کار^[۳۴] و همکاران (۲۰۰۶) به این نتیجه رسیدند هنگامیکه گندم پس از برنج به عنوان کشت دوم کاشته می شود، چنانچه بقایای گیاهی کافی باشد به این دلیل افزایش توانایی خاک در جذب و نگهداری رطوبت، راندمان زراعی و آبی افزایش یافته و میزان نیاز به آبیاری نیز کاهش می یابد (۵۴) و گزارش شد که رژیمهای متفاوت آبیاری روی تعداد خوشه در واحد سطح و وزن هزار دانۀ گندم تأثیر معنی داری ندارد (۸۲) هرچند که آبیاری منظم و کافی یکی از مهمترین عوامل افزایش عملکرد زراعی گندم بیان شده است (۱۲).
مونتویا^[۳۵] و همکاران (۲۰۰۶) در بررسی روش های خاک ورزی دریافتند که اندازۀ ذرات خاک به نوع و روش خاک ورزی بستگی دارد که این موضوع در نگهداری و حفظ رطوبت در خاک اثر بسیار مهمی دارد (۶۸). بطور کلی راندمان آبیاری در سیستم کشت جوی و پشته ای بسیار بالاتر از کشت مرسوم و مسطح است (۳۰، ۳۷، ۴۵، ۶۰، ۶۱ و ۶۲).
با توجه به گستردگی روش های کشت و فراگیر شدن روش کشت جوی و پشته ای گندم در بیشتر نقاط جهان، به دلیل مزایای فراوانی که نسبت به کشت سنتی و مرسوم دارد لازم است این سیستم کشت در ایران نیز گسترش یابد و این روش با کشت مرسوم مقایسه شود تا مناسب ترین سیستم کشت مشخص شود. بنابراین برای مشخص شدن روش مناسب کاشت گندم در منطقۀ مشهد، ضروری است آزمایشی با توجه به یافته های جهانی در امر تغییرات جدید در سیستم های کاشت در آبیاری، طراحی و اجرا گردد.
مواد و روشها
مواد و روشها
فصل سوم: مواد و روشها
جهت مقایسۀ روش های کاشت گندم در منطقۀ مشهد و تعیین مناسب ترین روش کشت و نیز مقایسۀ روش جوی و پشته ای با مرسوم در عملکرد زراعی و بازدۀ آبی در سال زراعی ۸۵-۸۴ آزمایشی در مزرعۀ تحقیقاتی مرکز تحقیقات کشاورزی خراسان واقع در حاشیۀ شهر مشهد، با عرض جغرافیایی ۳۵ درجۀ شمالی و طول جغرافیایی ۵۱ شرقی و با ارتفاع ۹۸۰ متر از سطح دریا انجام شد. حداکثر، حداقل و متوسط بارندگی روزانۀ ماه های مهر تا خرداد بر اساس آمار اخذ شده از ایستگاه سینوپتیک مشهد، در ضمیمه آورده شده است. بر اساس نتایج آزمایشات خاک شناسی، بافت خاک لومی تشخیص داده شد. پس از انجام شخم در اوایل آبان، دو نوبت دیسک زده شد و پس از آن اقدام به تسطیح مزرعه گردید. مقدار کود مصرفی ۱۰۰ کیلوگرم فسفات آمونیوم و ۲۰۰ کیلوگرم اوره بود که تمامی کود فسفات آمونیوم و کود اوره قبل از کشت و کود اوره در ابتدای به ساقه رفتن استفاده گردید. بذر مورد استفاده رقم فلات (که یکی از ارقام غالب منطقه است) از طبقۀ گواهی شده بود. بذرها با قارچ کش کربوکسین تیرام دو در هزار، ضد عفونی شده بودند.
آزمایش شامل چهار روش کشت در شرایط خشکه کاری و هیرم کاری بود. روش های کاشت عبارت بودند از کشت جوی و پشته ای با فواصل ۶۰ سانتیمتر و سه خط کشت روی پشته، کشت جوی و پشته ای با فواصل ۷۵ سانتیمتر و چهار خط کشت روی پشته، کشت مسطح توسط بذرکار و روش بذرپاشی و احداث جوی و پشته (شاهد). هر کدام از روش های کشت در شرایط هیرم کاری و خشکه کاری اجرا گردیدند. فاصلۀ خطوط کشت در تمام روشها (غیر از شاهد) ۱۵ سانتیمتر و میزان بذر ۲۵۰ کیلوگرم در هکتار بود. این تحقیق بصورت کرتهای خرد شده در قالب طرح پایۀ بلوکهای کامل تصادفی با ۳ تکرار اجرا گردید. شرایط کشت (خشکه کاری و هیرم کاری) به عنوان فاکتور اصلی و روش های کشت به عنوان فاکتور فرعی در نظر گرفته شدند. هر بلوک شامل ۸ کرت بود. ابعاد هر کرت ۲۰×۹ متر، فاصلۀ هر کرت از کرت مجاور ۱ متر، فاصلۀ بین بلوکها ۳ متر و فاصلۀ بین سطوح خشکه کاری و هیرم کاری ۶ متر در نظر گرفته شد. نقشۀ کامل طرح در ضمیمه آورده شده است. جهت اجرای طرح، ابتدا سطوح فاکتور اصلی بطور تصادفی تعیین محل شدند و سپس سطوح فاکتور فرعی بطور تصادفی در داخل هر کدام از سطوح فاکتور اصلی قرار گرفتند. برای اجرا، ابتدا قسمتهای هیرم کاری در تاریخ ۱۴/۸/۸۴ آبیاری شدند و پس از گذشت دو هفته هنگامیکه رطوبت خاک به حد مناسب (در حدود ۱۴%) رسید، در تاریخ ۳۰/۸/۸۴ کشت طبق نقشه در تمامی تیمارها انجام شد.
میزان بارندگی و پراکنش آن در سال زراعی ۸۵-۸۴ در خراسان رضوی، از شرایط بسیار نامطلوبی برخوردار بود، بطوریکه متوسط میزان بارندگی استان خراسان رضوی از ابتدای سال زراعی (مهر ماه) ۵/۱۳۷ میلیمتر بود که این میزان نسبت به مدت مشابه سال زراعی گذشته (۸۴-۸۳) ۳۸% و نسبت به مدت مشابه دورۀ آماری ۳۲% کاهش نشان می دهد. متوسط میزان بارندگی شهرستان مشهد ۱۶۵ میلیمتر بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته (۲۷۳ میلیمتر) ۴۰% کاهش و نسبت به مدت مشابه دورۀ آماری (۲۵۰ میلیمتر) ۸/۳۳% کاهش نشان می دهد. از طرفی، افزایش زود هنگام، شدید و ناگهانی دما در بهار که با کاهش میزان بارندگی و افت رطوبت هوا نیز همراه بود، موجب بروز تنش هایی بر مزارع شد. در خصوص پراکنش بارندگی، ۸/۲۸ میلیمتر بارش ها در پاییز، ۹۲ میلیمتر در زمستان و ۷/۴۴ در بهار نازل شد؛ که در مقایسه با دورۀ آماری این ارقام به ترتیب ۳۸ ، ۱۱۵ و ۹۷ میلیمتر بوده است. با توجه به اهمیت درجۀ حرارت بهاره و مراحل رشدی محصول که در مراحل گل دهی و دانه بندی می باشد، بالا بودن دما در طی سال زراعی و بخصوص این دوره، اثرات منفی بر عملکرد داشت. میانگین درجۀ حرارت مشهد در فروردین ۹/۱۴ درجۀ سانتیگراد بود، در حالیکه این عدد در دورۀ آماری ۹/۱۲ درجۀ سانتیگراد بوده است. همچنین میانگین درجۀ حرارت در اردیبهشت ماه ۷/۲۲ درجۀ سانتیگراد بود که نسبت به دورۀ آماری مشابه که ۳/۱۸ درجۀ سانتیگراد بوده است، افزایش قابل توجهی نشان می دهد. آمار ماهیانۀ هواشناسی در ضمیمه آورده شده است.
کشت در روش های جوی و پشته ای و روش مسطح توسط دستگاه بذرکار ساخت کارخانه جیران صنعت با عرض کار ۳ متر صورت گرفت و جهت کشت در تیمار شاهد (سانتریفوژ)، بذور در سطح زمین پاشیده و پس از دیسک زدن، جویچه ها توسط فاروئر احداث گردید. کنترل علف هرز در اواخر اسفند ماه و ابتدای به ساقه رفتن به صورت مکانیکی توسط کارگر انجام شد. با توجه به وضعیت رطوبت خاک و شرایط آب و هوایی، بطور متوسط هر ۱۵ روز یکبار نسبت به آبیاری مزرعه اقدام گردید. البته در اواخر دورۀ رشد (رشد زایشی) به علت افزایش دمای هوا و کاهش بارندگی مدار آبیاری به ۱۰ روز تقلیل یافت. در طول فصل رشد پارامترهای زیر تعیین شدند:
تراکم علفهای هرز که شامل سلمه، شاتره و اویارسلام بودند، در دو مرحله، پس از کاشت (حدود ۲ ماه پس از سبز شدن) و در ابتدای به ساقه رفتن (قبل از کنترل مکانیکی) اندازه گیری شد. جهت اندازه گیری درصد سبز شدن (تعداد بوتۀ جوانه زده) در مزرعه، بصورت روزانه تعداد بذور سبز شدۀ هر کرت شمارش گردید و هنگامیکه تعداد بذور سبز شده به عدد ثابتی رسید، ثبت و اندازه گیری متوقف شد. جهت اندازه گیری آب مصرفی در زمان آبیاری از پارشال فلوم و سیفون استفاده شد. پس از اینکه آب داخل جوی اصلی قرار گرفت، کرتهایی که در آنها کشت مسطح صورت گرفته بود بصورت غرقابی و بقیۀ کرتها بصورت جوی و پشته ای (نشتی) آبیاری شدند. جهت آبیاری تیمارهای کشت مسطح، چندین دهانۀ ورودی آب از جوی اصلی به سمت این کرتها در نظر گرفته شده بود و برای اندازه گیری میزان آب آبیاری در دهانۀ هر ورودی، یک پارشال فلوم متناسب با دبی ورودی به کرت، قرار داده شد. بعد از محکم کردن و تراز کردن پارشال فلوم در دهانۀ ورودی آب به کرت، ارتفاع آب قرار گرفته در فلوم را اندازه گیری کرده و سپس به کمک جداول مخصوص پارشال فلوم ها، دبی آب عبوری از فلوم بدست آمد و با توجه به مدت زمان آبیاری، میزان آب مصرف شده برای آبیاری کرت از حاصل ضرب زمان آبیاری در دبی فلوم ها محاسبه گردید. آبیاری کرتهایی که بصورت جوی و پشته ای آبیاری شدند، توسط سیفون انجام پذیرفت. جهت اندازه گیری میزان آب مصرفی در این کرتها، ابتدا دبی هر سیفون توسط بشر مدرج معین شد (حجم بشر مدرج تقسیم بر زمان پر شدن آن). پس از آن برای هر کرت تعداد سیفونها در دبی هر سیفون و زمان آبیاری شدن کرت ضرب شد تا میزان آب مصرفی جهت آبیاری آن کرت بدست آید.
در انتهای فصل و پس از رسیدگی کامل، جهت تعیین اجزاء عملکرد (تعداد خوشه در متر مربع، تعداد دانه در خوشه و وزن هزار دانه) پس از حذف اثر حاشیه، یک متر مربع بطور تصادفی، برداشت گردید. سایر بوته های کرت با رعایت اثر حاشیه جهت تعیین عملکرد دانه برداشت شدند. جهت اندازه گیری شاخص برداشت، وزن خشک کاه و دانه در متر مربع (عملکرد بیولوژیک) در هر تیمار محاسبه شد و از تقسیم عملکرد دانه بر عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت مشخص گردید. برای اندازه گیری بازدۀ آبی، عملکرد زراعی بر میزان آب مصرف شده برای آبیاری، تقسیم شد.
محاسبات آماری با بهره گرفتن از نرم افزار MSTAT-C و مقایسۀ میانگین ها با بهره گرفتن از آزمون چند دامنه ای دانکن انجام گرفت و برای رسم نمودارها و جداول از نرم افزار Excel استفاده شد.
نتایج و بحث
۱-۴- تراکم علف هرز در متر مربع
۲-۴- تعداد بوتۀ سبز شده در واحد سطح
۳-۴- تعداد سنبله در متر مربع
۴-۴- تعداد دانه در سنبله
۵-۴- وزن هزار دانه
۶-۴- عملکرد دانۀ گندم
۷-۴- شاخص برداشت
۸-۴- راندمان آبیاری

ثمره این نزاع اجمالاً آن است که اگر موضوعله اسماء اجناس، ذات معنا و ماهیت مهمله باشد، اطلاق جزء موضوعله این ادوات نیست. در نتیجه برای تمسک به اطلاق، به مقدمات حکمت نیاز داریم؛ زیرا اطلاق از لفظ استفاده نمی شود. همچنین در فرض لابشرط مقسمی و جامع ماهیات برای تمسک به اطلاق نیازمند قرینهای خارج از لفظ و وضع داریم ولی در فرض سوم که موضوعله اسماء اجناس و ادوات اطلاق، مفهوم و ماهیت لابشرط قسمی باشد، اطلاق حکم در این موارد نیازی به مقدمات حکمت ندارد؛ بلکه مقتضای وضع و لغت، شمول حکم نسبت به موارد تحقق مفهوم است. به سخن دیگر وقتی موضوعله الفاظ مطلق، لا بشرط قسمی است (یعنی همان کلی طبیعی که در خارج موجود است)، قهراً اطلاق مدلول لفظ خواهد بود؛ زیرا لابشرط از وجود قید و عدم قید است و وقتی لابشرط از این قیود بود، پس مدلولِ خود لفظ است. مانند عام.^[۹۳]

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۲ـ ۸. تفاوت عام و مطلق
همانگونه که قبلاً بیان شد، بین عام و مطلق شباهتهایی وجود دارد و آن اینکه، مطلق مانند عام بر همه افراد و مصادیق خود دلالت میکند. نیز اینکه نسبت بین عام و مطلق، عموم و خصوص من وجه است؛ یعنی عام و مطلق میتوانند با هم جمع شوند؛ بنابراین اگر لفظ عامی بگوید: «همه علما را اکرام کنید» و لفظ مطلقی نیز بگوید: «عالم را اکرام کنید»، نتیجتاً حکم وجوب اکرام در هر دو مورد شامل کلیه افراد میشود.
در دو مثال فوق هر چند مشابهت وجود دارد و ظاهراً اختلافی در میان نیست، ولی از نظر قواعد اصول، عام و مطلق متعلق به دو مبحث جداگانه است و قواعد و احکام جداگانه خود را دارد. برای مثال، در اصل چهارم قانون اساسی آمده است: «کلیه قوانین و مقررات مدنی، جزایی، مالی، اقتصادی، اداری، فرهنگی، نظامی و سیاسی و غیر اینها باید بر اساس موازین اسلامی باشد، این اصل بر اطلاق یا عموم همه اصول قانون اساسی و قوانین و مقررات دیگر حاکم است و تشخیص این امر بر عهده شورای نگهبان است». در این اصل قانونی که به دست نویسندگان اصولشناس تدوین یافته، عام و مطلق و عموم و اطلاق به صورت جداگانه مورد استعمال واقع شده است؛ از این رو به خاطر جایگاه ویژه و کاربرد جداگانه هرکدام، بایسته است به تفاوتهای نظری و عملی این دو مبحث بپردازیم:

1. 1. دلالت عام بر افراد، لفظی و به سبب وضع است؛ درحالیکه دلالت مطلق بر افراد و مصادیق، عقلی و به واسطه قرینه عامه یا مقدمات حکمت است. لذا در مقام تعارض بین عام و مطلق، عام مقدم خواهد بود؛ چون وقتی ظهور عام به وضع بوده و متوقف بر چیزی نباشد، در نتیجه ظهورش تنجیزی خواهد بود؛ درحالیکه ظهور مطلق متوقف بر مقدمات حکمت بوده، طبعاً ظهورش تعلیقی میباشد و تردیدی نیست که ظهور تنجیزی بر ظهور تعلیقی مقدم است (همچنانکه در باب تعارض در اصول فقه مطرح است، امر تنجیزی بر تعلیقی مقدم است). ولی باید دانست که برخی از علما در صورت تعارض، تقدم عام بر مطلق را قبول ندارند.^[۹۴]

1. 1. عام به خودی خود حجت است ولی مطلق به خودی خود حجت نیست؛ بلکه تنها با اجتماع شرایط مقدمات حکمت حجت است.^[۹۵]

1. 1. عام و خاص در مورد افراد است و مطلق و مقید در مورد احوال و صفات. عام و خاص در مورد اموری است کلی که دارای افراد موجود متعدد و احیاناً بینهایت است و بعضی از انواع و یا افراد آن به وسیله دلیل خاص از آن عموم خارج شدهاند ولی مطلق و مقید مربوط است به طبیعت و ماهیتی که متعلق تکلیف است و مکلف موظف است آن را ایجاد نماید.^[۹۶]به عبارت دیگر نیز میتوان گفت، دلالت عام بر ماهیت به اعتبار عدد و تعداد میباشد، ولی دلالت مطلق بر ماهیت به اعتبار جنس، یعنی «من حیث هی» میباشد. نه به قید وحدت میباشد و نه به قید کثرت. و مرجع آن این است که عام ماهیت بشرط شیء (یعنی ماهیت به شرط کثرت) میباشد و مطلق ماهیت لابشرط است یعنی نه به شرط وحدت و نه به شرط کثرت. مانند: «اوفوا بالعقود»، که عقود لفظ عامی است که حکم، شامل همه افراد عقد میشود. درحالیکه در مطلق مانند: «احل الله البیع» حکم حلیّت به طبیعت و ماهیت بیع تعلق میگیرد.

1. 1. عام بعد از تخصیص، از عموم میافتد درحالیکه مطلق میتواند از جهتی مقید شود و از جهت یا جهات دیگر بر اطلاق خود باقی بماند.^[۹۷]مانند اصل ۲۴ ق. ا. که میگوید: «نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند مگر آنکه مخل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشد…». در این مثال حقوقی پس از تخصیص، عام از عموم افتاده است. ولی در مثالی مانند ماده ۷۱ ق. م. که مقرر شده است: «وقف بر مجهول صحیح نیست»، در اینجا وقف بر مجهول اگر چه مطلقی است که از جهتی مقید شده، اما میتواند از جهت تقیید به «زمین یا اشجار بودن» مطلق باشد.

1. 1. دلالت عام نوعاً استغراقی و گاهی بدلی است ولی دلالت مطلق، نوعاً بدلی و گاهی استغراقی است.^[۹۸]مثلاً اگر گفته شود: «اکرم العلما»، این عام همه افراد را در بر میگیرد. لذا این حکم به صورت یکسان شامل همه افراد عالم میشود و با انجام یک فرد از آن، بقیه حکم ساقط نمیشود. اما اگرگفته شود: «اکرم العالم»، لفظ عالم اگر چه ماهیت و جنس عالم را شامل میشود، ولی شمول آن به صورت بدلی میباشد و اگر یکی از افراد این ماهیت انجام شود، حکم امتثال شده است؛ زیرا در اصل با انجام یک فرد از آن، ماهیت محقق میشود و لزومی در سرایت حکم بر همه افراد نیست مگر با ذکر قرینه، که در این صورت با توجه به حضور قرینه در استغراق استعمال میشود.

این تفاوتی که ذکر شده در جمله های مثبت است؛ ولی در جمله های منفی چون نکره در سیاق نفی افاده عموم میکند، در نتیجه میان عام و مطلق تفاوتی وجود ندارد.^[۹۹] و شمول هر دو به صورت استغراقی میباشد. برای مثال در ماده ۳۱ ق. م. آمده است: «هیچ مالی را از تصرف صاحب آن نمیتوان بیرون کرد مگر با حکم قانون». نیز مانند ماده ۱۳۰ ق. م. که گفته است: «کسی حق ندارد از خانه خود به فضای خانه همسایه، بدون اذن او خروجی بدهد…». در این مواد، هر یک از الفاظ «مالی» و «کسی»، که به ترتیب عام و مطلق میباشند به صورت عموم استغراقی استعمال شده است.
نتیجه اینکه، شمول الفاظ مطلق در جملات مثبت به صورت بدلی میباشد؛ زیرا با امتثال یک فرد از آن، ماهیت محقق میشود. و این شمول در جملات منفی به صورت استغراقی میباشد؛ زیرا ماهیتی که از آن نفی شده عقلاً امتثال نمیشود مگر با امتثال همه افراد آن. در نتیجه ماهیت فقط با امتثال همه افراد آن محقق میشود.
۲ـ ۸ ـ۱. تحقیق مطلب
با توجه به مباحث گذشته، به نظر میرسد آنچه در مورد جملات منفی گفته شد، صحیح است؛ اما در جملات مثبت باید بین احکام تکلیفی و وضعی فرق گذاشت.^[۱۰۰] در احکام تکلیفی، شمول مطلق نوعاً بدلی است؛ ولی در احکام وضعی که شمار آن در قوانین شرعی و عرفی فراوان است، شمول مطلق به صورت استغراقی است. مثلاً در ماده ۱۹۵ ق. م.: «اگر کسی در حال مستی یا بیهوشی یا در خواب معامله نماید آن معامله به واسطه فقدان قصد باطل است»، لفظ «کسی» مطلق است و بدون تردید دلالت بر شمول استغراقی دارد. از این رو با توجه به فراوانی احکام وضعی نمیتوان شمول مطلق را در غالب موارد بدلی دانست.
آنچه بیان شد تفاوتهایی بود که در زمینه مباحث نظری بیان شد. در مقام عمل نیز بین عام و مطلق تفاوت وجود دارد؛ چنانکه شهید ثانی گفته است،^[۱۰۱] هرگاه زنی به مردی به طور مطلق وکالت دهد و مثلاً بگوید: «مرا شوهر بده»، این گفته شامل خود او نمیشود؛ ولی اگر به طور عام وکالت دهد و بگوید: «مرا به هر کس که میخواهی شوهر بده»، این گفته شامل خود او هم میشود و مرد میتواند آن زن را برای خود عقد کند. به تبع از این حکم، در ماده ۱۰۷۲ ق. م. مقرر شده است: در صورتی که وکالت به طور اطلاق داده شود وکیل نمیتواند موکله را برای خود تزویج کند مگر این که این اذن صریحاً به او داده شده باشد».
سرّ این تفکیک آن است که لفظ عام همیشه دلالت بر عموم دارد و این دلالت به صورت وضعی است و در مورد جزئیات خود مانند نص میباشد؛ ولی لفظ مطلق همچنانکه قبلاً بیان شد، برای ذات معنی است نه به شرط قید و نه به شرط اطلاق. اطلاق کلام هم، از دلالت لفظ نیست، بلکه باید به قرائن دیگر رجوع کرد و لفظ مطلق فقط در صورت جمع بودن قرائن عامه بر اطلاق دلالت دارد و در مورد جزئیات خود مانند نص نمیباشد؛ زیرا که دلالت آن بر اطلاق، عقلی است و در بعضی موارد همراه با اجمال میباشد. و مرجع آن این است که لفظ مطلق گاهی در جایی استعمال میشود که مجرا و احکام آن مبحث الفاظ نیست تا اینکه این اجمال توسط اصول لفظی رفع شود؛ بلکه محل ورود و احکام این استعمال بعضاً در مباحث عقلیه میباشد نه مباحث الفاظ. از این رو، جایگاهی برای قرار گرفتن این مباحث و رفع اجمال در مباحث الفاظ وجود ندارد و زبان بیان اصول و قواعد الفاظ نسبت به این موارد کوتاه است و نمیتوان از قواعد الفاظ استفاده کرد و این اجمال را برطرف کرد؛ چون این مباحث به اصول عقلیه مربوط میشود. در مثال گذشته نیز آنچه از اطلاق اذن در ازدواج، فهمیده میشود، به ازدواج درآوردن این زن با دیگری است و شامل خود وکیل نمیشود؛ زیرا آنچه به ذهن متبادر میشود این است که وکیل غیر از زوجین است و در نتیجه با تمسک به اطلاق کلام نمیتوان این حکم را به وکیل نیز سرایت داد و گفت وکیل نیز میتواند این زن را به ازدواج خود درآورد؛ چراکه محل ورود اصاله الاطلاق، در اصول الفاظ است نه در مباحثی که جایگاه اصول عقلیه میباشد. در اینجا نیز نوبت به جاری کردن اصاله الاطلاق در مورد دو مفهوم نمیرسد و در نتیجه، اصاله الاطلاق تخصصاً از موضوع بحث خارج است. به عبارتی، اگر محل بحث ما از مباحث الفاظ بود، میتوانستیم با اجرای اصل اصاله الا طلاق حکم را به همه افراد سرایت دهیم؛ ولی در اینجا چون تردید بین دو مفهوم میباشد، از اصول عقلیه استفاده میشود نه اصول لفظیه.
۲ـ۹. حقیقت یا مجاز بودن استعمال مطلقی که مقید شده
هرگاه لفظ مطلقی استعمال شود و متکلم به همراه آن یا بعد از آن قیدی را ذکر کند و به عبارتی آن مطلق را مقید کند و نشان دهد که مراد متکلم همه افراد مطلق نبوده، آیا این استعمال، استعمالی حقیقی است یا مجازی؟
در پاسخ به این پرسش علمای اصول اقوال مختلفی دارند. بعضی گفتهاند این استعمال حقیقت است و بعضی گفتهاند مجاز است و بعضی بین تقیید متصل و تقیید منفصل تفصیل داده و قائلاند که، اگر تقیید متصل باشد حقیقت است و اگرتقیید منفصل باشد مجاز است.^[۱۰۲]
۲ـ۹ـ۱. تحقیق مطلب
به نظر میرسد حق این باشد که این استعمال مطلقاً حقیقت است؛ چه این تقیید متصل باشد و چه منفصل؛ زیرا همانطور که قبلاً بیان شد موضوعله الفاظ مطلق، ذات معنی و ماهیت مهمله است نه اینکه اطلاق جزء معنی آنها باشد تا اگر در معنایی غیر از آن استعمال شد، قائل به مَجازیت شویم. در نتیجه، اطلاق و تقیید خارج از مدلول لفظ میباشد؛ یعنی برای استفاده تقیید از این لفظ نیاز به قرینهای خاص و برای استفاده اطلاق، به قرینهای عام یا مقدمات حکمت نیاز داریم. بنابراین در صورت استعمال این الفاظ، چه در مطلق و چه در مقید، همچنان در معنای اصلی و حقیقی خود استعمال میشوند و استعمال در غیر ما وضعله محسوب نمیشود؛ چون الفاظ مطلق برای ماهیت مهمله وضع شدهاند و مجازیتی صورت نمیگیرد و هر گونه استعمال از این الفاظ در مطلق یا مقید استعمالی حقیقی به شمار میآید.
۲ـ۱۰. اجتماع مطلق و مقید
اگر در یک کلام و یا دو کلام متعدد، مطلق و مقیدی وارد شوند ممکن است ظهور مطلق با ظهور مقید هیچ گونه منافاتی نداشته باشد و ممکن است این دو ظهور با هم تنافی داشته باشند. در اینجا به هر یک از دو حالت فوق و صورتهای مختلف آن و حکم هر یک میپردازیم:
۲ـ۱۰ـ۱. صورت عدم تنافی بین مطلق و مقید
اگر مطلق و مقیدی وارد شوند که از حیث حکم و یا موجب حکم مختلف باشند، در این صورت باید به هر یک از آنها ترتیب اثر داد؛ یعنی تقییدی صورت نمیگیرد و باید به هر دو عمل کرد؛^[۱۰۳] زیرا عمل کردن به مفاد مطلق با عمل کردن به مفاد مقید هیچ منافاتی ندارد. لذا میتوان به ظهور هر دو کاملاً عمل کرد. مثالی را که میتوان در این زمینه از حیث اختلاف حکم بیان کرد، مفاد ماده ۳۲۸ ق. م. است که میگوید: «هر کس مال غیر را تلف کند ضامن آن است». مفاد ماده ۳۳۱ همین قانون نیز چنین است: «هر کس سبب تلف مالی بشود باید مثل یا قیمت آن را بدهد». در ماده اول اتلاف مال به صورت مطلق و در ماده دوم به صورت مقید (سبب تلف) لحاظ شده است و تعارض در این میان، به چشم نمیخورد؛ زیرا در این مواد هر چند موجب حکم یکسان است، ولی از لحاظ حکم متفاوت میباشند؛ لذا به هر دو عمل میشود.
همچنانکه ذکر شد، اگر موجب حکم در مطلق و مقید متفاوت باشد، تغییری صورت نمیگیرد و به هر دو عمل میشود. مثلاً ماده ۱۰ ق. م. مقرر میدارد: «قراردادهای خصوصی نسبت به کسانی که آن را منعقد نمودهاند، در صورتی که مخالف صریح قانون نباشد، نافذ است». و ماده ۱۲۸۸ ق. م. میگوید: «مفاد سند در صورتی معتبر است که مخالف قوانین نباشد». ماده اولی مطلق است؛ زیرا هم قراردادهای کتبی را شامل میشود و هم قراردادهای شفاهی را. و دومی مقید است به نوشته؛ چون سند به صورت نوشته است. در این مواد نیز تعارضی در میان نیست؛ لذا هر دو کاملاً اجرا میشوند. مثالهایی را که هم از جهت اختلاف در حکم و هم از جهت اختلاف در موجب حکم میتوان بیان کرد، بسیار فراوانند و ما اینجا به ذکر یک نمونه بسنده میکنیم: مانند: «اگر گناه کردی استغفار کن»، و «اگر قتلی انجام دادی بنده مومنی را آزاد کن». در اینجا علت حکمها، (یعنی گناه کردن و انجام قتل) با حکمها (یعنی استغفار کردن و آزادی بنده)، متفاوت میباشند و هر کدام جداگانه عمل میشوند.
۲ـ۱۰ـ۲. صورت تنافی بین مطلق و مقید
گاهی مطلق و مقیدی وارد میشوند که از حیث حکم و موجب حکم آن یکسان میباشند و مدلول هر یک با هم سازگاری ندارند. در این صورت ظهور یکی، نافی ظهور دیگری است و نمیتوان به ظهور هر دو عمل کرد. بنابراین برای رفع تنافی بین مطلق و مقید باید از ظهور یکی به نفع دیگری دست کشید. به سخن دیگر علاج این تعارض ظاهری، این است که باید مطلق و مقید را با هم جمع کرد و مطلق را حمل بر مقید کرد؛ یعنی لفظ مطلق اگر چه ظهور در اطلاق دارد و شامل همه افراد و مصادیق خود میشود، ولی همانطور که پیشتر گفتیم دلالت مطلق بر شمول به سبب عقل و مقدمات حکمت میباشد و این حجیّت، تعلیقی است و با وجود قرینه بر تقیید حجیّت آن نیز متزلزل میشود. از این رو لفظ مقید قرینهای است که نشان میدهد متکلم از لفظ مطلق، بخشی از افراد و مصادیق آن را اراده کرده است؛ بنابراین مطلق به وسیله مقید تقیید میخورد.^[۱۰۴]
در این قسم، سه حالت متصور میشود که عبارتند از: ۱. مطلق و مقید هر دو مثبت باشند ۲. مطلق و مقید از حیث سلب و ایجاب مختلف باشند ۳. مطلق و مقید هر دو منفی باشند.
۲ـ۱۰ـ۲ـ۱. هر دو ایجابی باشند
در برخی موارد مطلق و مقیدی که وارد میشوند، ممکن است هر دو مثبت و هم جهت باشند. در چنین مواردی غالباً تنافی به وجود میآید. و برای رفع تنافی باید مطلق را بر مقید حمل نمود. همچنین از مشهور علما نقل شده و بلکه اتفاق بر این است که در این صورت مطلق به وسیله مقید تقیید میخورد؛ چرا که راه جمع بین این دو دلیل، همین است.^[۱۰۵] در این صورت وجود قید در کلام به منظور نفی و احتراز از سایر موارد است؛ یعنی هدف گوینده از آوردن قید، بیان این مطلب است که قید مذکور، در مراد و خواست او دخیل است؛ به گونهای که در صورت نبود آن قید، حکم مورد نظر نیز منتفی خواهد بود، از این رو میان مطلق و مقید تنافی وجود دارد و برای رفع این تنافی باید مطلق را حمل بر مقید کرد. فرضاً در این مثال: «بیع سبب انتقال مورد معامله میباشد و در خرید و فروش طلا وقتی انتقال حاصل میشود که قبض و اقباض به عمل آمده باشد»، حکم هر دو قضیه انتقال مورد معامله از یکی به دیگری است و قضیه دوم با اطلاق قضیه اول منافات و معارضه دارد و باید مطلق حمل بر مقید شود؛ و نتیجه این میشود که: بیع سبب انتقال است به جز در معامله نقدین که باید قبض و اقباض هم به عمل آید.
نیز مانند ماده ۱۷۴ ق. م. ا. که مقرر میدارد: «حد شرب مسکر برای زن یا مرد هشتاد تازیانه است».و در تبصره همین ماده آمده است: «غیر مسلمان فقط در صورت تظاهر به شرب مسکر به ۸۰ تازیانه محکوم میشود». چنانکه ملاحظه میشود مستفاد از تبصره فوق این است که غیر مسلمان در صورت عدم تظاهر به شرب مسکر، محکوم به ۸۰ تازیانه نمیشود و این مطلب با اطلاق ماده ۱۷۴ منافات دارد و این منافات به وسیله حمل مطلق بر مقید رفع میشود.
مثال دیگر روایت فضیل است که یک بار اقرار را در مطلق حدود لازم میداند.^[۱۰۶] و روایت ماعز بن مالک در مورد زنا که چهار بار اقرار لازم دانسته شده است.^[۱۰۷]
نکتهای که در اینجا شایان ذکر میباشد، این است که، در برخی موارد ممکن است مطلق و مقیدی وارد شوند که ضمن اینکه هر دو مثبت هستند، ولی تعارض و منافاتی میان آن دو وجود ندارد و این هنگامی است که هدف گوینده از ذکر قید، احتراز از سایر موارد نیست؛ بلکه برای توصیف بیشتر موضوع و یا تأکید حکم، نسبت به برخی مصادیق و مانند آن، کلام خود را به صورت مقید میآورد. مثلاً اگر گفته میشود: «دانشمند را احترام کنید». و در کلام دیگری برای تأکید و بیان اهمیت احترام گذاشتن به عالمان سالمند آمده باشد: «دانشمند سالمند را احترام کنید»، در اینجا هدف از ذکر قید «سالمند»، اختصاص دادن حکم، به سالمندان نیست بلکه صرفاً برای تأکید حکم نسبت به آنان است.^[۱۰۸] و این عدم تعارض را میتوان از سیاق دو عبارت یا قرائن دیگر به دست آورد.
مثال دیگر: با توجه به ماده ۴۵۶ ق. م.، تدلیس در معامله موجب خیار فسخ است و در این مورد فرقی بین انواع معاملات، از جمله صلح نیست. با وجود این در ماده ۷۶۴ همین قانون، تدلیس در عقد صلح موجب خیار فسخ دانسته شده است. قید مذکور در ماده اخیر، صرفاً برای تأکید حکم و رفع توهّم خواننده است و برای احتراز از سایر عقود و معاملات نیست؛ یعنی به نظر قانونگذار، تدلیس در همه عقود موجب خیار است، ولی برای آنکه در مورد اجرای خیار تدلیس در عقد صلح، تردیدی باقی نماند، در باب صلح مجدداً به آن تصریح کرده است .
از دیگر مواردی که بین مطلق و مقید تنافی به وجود نمیآید و میتوان به هر دو عمل کرد، صورتی است که یکی از آنها واجب و دیگری مستحب و یا اینکه هر دو مستحب باشند؛ که در اینجا نیز به هر دو عمل میشود و تقییدی صورت نمیگیرد. و شاید منشأ این نظر این باشد که در مستحبات، احتیاط لازم نیست. نیز ممکن است باعث این نظر قاعده تسامح در ادله سنن باشد.^[۱۰۹]
همچنین اگر از تکلیف در مقید بفهمیم که تکلیفی ثانوی در وجودی غیر از وجود مطلوب در تکلیف اول است، تنافی بین مطلق و مقید وجود ندارد. مانند اینکه دکتر به بیمار بگوید: شیر بنوش و بعد بگوید: شیر شیرین بنوش. و منظور او این باشد که اگر نتوانستی شیر مطلق بنوشی، آن را شیرین کن و بنوش.^[۱۱۰]
۲ـ۱۰ـ۲ـ۲. یکی سلبی و دیگری ایجابی باشد
اگر مطلق و مقید از حیث سلب و ایجاب مختلف باشند، یعنی مطلق، مثبت و مقید، منفی باشد یا بالعکس، مطلق منفی باشد و مقید مثبت باشد، در این صورت اتفاق نظر وجود دارد که مطلق حمل بر مقید میشود. این وجه حمل اگر چه موجب عمل کردن به مطلق در بعضی از مصادیق آن است ولی چون مقید، قرینهای است که مراد واقعی گوینده را بیان میکند، لذا باید از اطلاق و شمول مطلق دست برداشت. در این مورد فرقی بین نوع حکم (تکلیفی یا وضعی) و نوع اطلاق (استغراقی یا بدلی) وجود ندارد و در همه موارد باید مطلق را حمل بر مقید کرد. به سخن دیگر در تنافی مطلق و مقید راه علاج این است که مقید را بگیریم و به آن عمل کنیم؛ زیرا گوینده در این حالت از مطلق و مقید، یک هدف را تعقیب میکرده است و در جایی که مطلق را بیان نموده، مقصودش عمل به مقید بوده است. و اگر مقید مورد عمل قرار گیرد، بین مطلق و مقید جمع شده، تعارض از میان رفته و به نحوی به هر دو عمل گردیده است. این اقدام را اصطلاحاً، جمع بین مطلق و مقید یا حمل مطلق بر مقید گویند.^[۱۱۱] مانند آیه شریفه: «احلّ الله البیعَ و حرّم الربا».^[۱۱۲] و روایت: «لیسَ بینَ رجلٍ و ولدهِ الربا».^[۱۱۳] در اینجا جمله مقید، نافی جمله مطلق است و دایره اطلاق را محدود میکند و ربای بین پدر و فرزند را از تحت اطلاق آیه خارج میسازد. بنابراین نتیجه این خواهد شد که ربا حرام میباشد مگر بین پدر و فرزند.
مثال دوم: طبق ماده ۲۰۵ ق. م. ا.: «قتل عمد برابر مواد این فصل موجب قصاص است…». ولی در ماده ۲۲۰ همین قانون آمده است: «پدر یا جد پدری که فرزند خود را بکشد قصاص نمیشود…». بنابراین به ظاهر هر دو ماده مزبور نمیتوان به طور کامل عمل کرد و ناگزیر بایست مطلق را حمل بر مقید کرد؛ یعنی باید گفت: قتل عمد موجب قصاص است مگر توسط پدر یا جد پدری.
مثال سوم: در قرآن کریم آمده است: «یا ایّها الذینَ امنوا لا تأکلوا اَموالکم بینکم بالباطلِ الّا اَن تکونَ تجارهً عن تراضٍ منکم؛^[۱۱۴] ای اهل ایمان، اموال یکدیگر را به باطل (و از طریق نامشرع) نخورید مگر اینکه تجارتی با رضایت شما انجام گیرد». صدر آیه اکل مال مردم را به طور مطلق منع کرده است؛ ولی ذیل آیه به وسیله استثنا آن را در صورت تراضی تجویز میکند، و این استثنا قرینهای است برای اینکه صدر آیه در اطلاق ظهور ندارد.
۲ـ۱۰ـ۲ـ۳. هر دو سلبی باشند
در برخی موارد مطلق و مقیدی که وارد میشوند، ممکن است هر دو منفی یا به تعبیر دیگر سلبی باشند. مانند: «عبدی آزاد مکن و عبد کافر را آزاد مکن». در اینجا آنچه از مشهور علما نقل شده، بلکه متفقعلیه بین علماست، این است که به هر دو دلیل عمل میشود و تقییدی صورت نمیگیرد. ولی ظاهر این است که این دو دلیل در این صورت از باب عام و خاص محسوب میشوند؛ چون وقتی از ماهیتی نهی میشود، این نهی جمیع افراد آن ماهیت را شامل میشود. البته بسیاری از علما کوشیدهاند که دو دلیل مزبور را در مطلق و مقید داخل کنند ولی این تلاش ظاهراً بیفایده است و در هر حال عمل بر هر دو دلیل با احتیاط بیشتری سازگار است؛ یعنی احوط است.^[۱۱۵]
مثال دیگر: ماده ۱۹۹ ق. م. مقرر میدارد: «رضای حاصل در نتیجه اشتباه یا اکراه، موجب نفوذ معامله نیست». و ماده ۷۹۳ همین قانون میگوید: «صلح به اکراه نافذ نیست». در ماده نخست لفظ «معامله» مطلق است و همه معاملات را شامل میشود؛ ولی در ماده ۷۶۳ ، «صلح به اکراه»، مقید است و از مصادیق معامله محسوب میشود. در اینجا نیز به هر دو عمل میشود.
جمع بندی

1. 1. اطلاق عبارت است از دلالت لفظ بر معنای شایع و فراگیر نسبت به جنس یا احوال آن معنا. مانند لفظ «انسان» که نسبت به جنس خود شیوع دارد و شامل همه افراد انسان میشود و یا لفظ «زید» که شامل تمامی حالات او میشود؛ هر چند نسبت به مفهوم زید اطلاق ندارد. از این رو به لفظ دارای اطلاق «مطلق» گفته میشود که در مقابل آن «مقید» است همچنانکه اطلاق، مقابل تقیید است.

1. 1. اطلاق به اعتبارات مختلف دارای تقسیمات گوناگونی است، که از آن جمله، تقسیم به اطلاق بدلی و استغراقی یا اطلاق افرادی، احوالی و ازمانی و نیز اطلاق لفظی و مقامی و نهایتاً، اطلاق لفظ واحد و جمله میباشد. و مورد اطلاق یا حکم شرعی است یا موضوع حکم و یا متعلق موضوع حکم. برای مثال در جمله: «یحرم اکل المیته»، (یعنی خوردن مردار حرام است). هر یک از، حکم (حرمت)، موضوع (خوردن) و متعلَّق (مردار) مطلق هستند.

1. 1. اطلاق، علاوه بر الفاظ مفرد (مانند: اسم جنس، نکره، علم جنس و مفرد محلی به الف و لام)، در جمله نیز جریان دارد. مانند اطلاق صیغه امر همچون: «صَلِّ»، (نماز بگزار) که دلالت بر وجوب عینی، نفسی و تعیینی میکند و مانند اطلاق جمله شرطیه همچون: «الماءُ اذا بلغَ قدرَ کرٍ لَم یُنَجِّسهُ شیءٌ؛ آب اگر به قدر کر رسید، نجس نمیشود». که از آن به دلیل اطلاق (عدم ذکر شرط دیگر)، تنها کر بودن آن استفاده میشود.

1. 1. اگر اطلاق نسبت به افراد معنا لحاظ شود، اطلاق افرادی و اگر نسبت به حالات معنا لحاظ گردد، اطلاق احوالی و اگر نسبت به زمان های معنا لحاظ شود «اطلاق ازمانی» گفته میشود.

1. 1. اگر مجرای اطلاق، لفظ باشد، اطلاق لفظی نامیده میشود. ولی گاهی بستر اطلاق، خواست و غرض مولا است که در این صورت به آن اطلاق مقامی میگویند؛ برای مثال، از جانب مولا حکمی صادر شده، اما دخالت چیزی در تحقق غرض وی یا مانعیّت آن از تحقّق غرض، مشکوکاست. در این صورت چنانچه مولا هنگام صدور حکم، در مقام بیانِ همه آنچه که در غرض وی دخالت داشته، بوده است، نسبت به دخالت یا مانعیّت مشکوک، به اطلاق مقامی، استناد، و مشکوک، نفی میشود .

1. در اینکه دلالت مطلق بر اطلاق آیا دلالت وضعی است یا به واسطه مقدمات حکمت، بین علما اختلاف میباشد. مشهور علما قبل از سلطان العلما این بود که این دلالت وضعی است ولی در زمان سلطان العلما و بعد از آن تا کنون، قول مشهور این است که دلالت به واسطه مقدمات حکمت است. در هر حال، اطلاق در اعلام، احوال و جملات، ناشی از وضع نیست؛ بلکه متوقف بر مقدمات حکمت است و در این مورد اختلافی نیست و اختلاف در مورد اسم جنس و نظایر آن میباشد.