۱۷۰۶م.

راه اندازی اولین چاپخانه عربی در شهر حلب

۱۷۲۴م.

چاپ اولین کتاب فارسی در استانبول

۱۷۸۰م.

چاپ اولین کتاب فارسی در هند

۱۷۸۷م.

چاپ اولین قرآن در کشور روسیه

۱۸۱۷م.

چاپ اولین کتاب به زبان فارسی در ایران

۱۸۲۴م.

چاپ اولین کتاب سربی در تهران

۲-۴- چاپ سنگی
چاپ سنگی یا لیتوگرافی بیش از ۷۰ سال چاپخانه های ایران را در انحصار خود داشت. یکی از ویژگی های نسخه های چاپ سنگی که همواره مورد تأیید اهل فرهنگ بوده، خط آن‌ ها ـ به خصوص خط نستعلیق ـ است که در چاپ این کتاب ها مورد استفاده قرار گرفته.
چاپ سنگی نوعی چاپ مسطح بوده که درآن به جای حروف از سنگ مرمر استفاده می شده؛ بدین ترتیب که نوشته یا تصویر را به روی سنگ منتقل می کردند و با بهره گرفتن از روش های شیمیایی آن را برجسته می نمودند و سپس این تصویر به کرّات روی کاغذ کپی می شده است. این نوع چاپ با بهره گرفتن از روش مختلط فیزیکی و شیمیایی بر اساس دفع متقابل آب و چربی اختراع گردیده است.
۲-۴-۱- تکنیک چاپ سنگی
لیتوگرافی در لغت به معنای چاپ سنگی و حکاکی روی سنگ است و از قدیمی ترین انواع چاپ محسوب می شود که بیشتر برای چاپ کتب استفاده می گردید. در این تکنیک، افرادی با تخصص های مختلف مشغول به کار بودند. این متخصص ها عبارت بودند از هیات تحریریه، خطاط، نقاش، تذهیب کار، سنگ تراش، تیزاب کار، استاد چاپ، مرکب زن، کاغذ گذار، چرم گذار، چرخ کش، لایی گذار، تعمیرکار. تکنیک چاپ سنگی شامل مراحل زیر بود:

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

در مرحله اول هیات تحریریه یا منشیان، مطالب مورد نظر برای چاپ را تهیه و تنظیم می کردند. در مرحله بعد خوشنویسان با تبحر کامل با مرکب مخصوص (مرکب چرب)، مطالب را به صورت وارونه بر روی سنگ می نوشتند، خطی که در نوشتن کتب چاپ سنگی به کار می رفت بیشتر خط نسخ و نستعلیق و گاهی شکسته بود. علت استفاده از این مرکب این بود که اسید چرب مرکب، صابون نامحلولی روی صفحه ایجاد می کرد که مرکب چاپ را جذب و آب را دفع می کرد. سپس طرح رسم شده را به وسیله صمغ عربی و محلول تیزاب ثبات می بخشیدند، چون تیزاب، اطراف نقشها را کمی می خورد و نقش به صورت برجسته باقی می ماند. در نهایت سطح سنگ را با تربانتین و آب می شستند. پس از این عمل سنگ چاپ برای چاپ آماده می شد. برای تهیه مرکب مناسب چاپ معمولا از مرکب دوده ای استفاده می شد که طرز تهیه آن به شرح زیر بود: ابتدا حدود ۲۰۰ عدد شمع گچی کلفت و بلند که فتیله هایشان از طناب پنبه ای بود را در حال سوختن زیر محفظه ای قرار می دادند تا به اندازه ۲ سانتی متر دور محفظه دوده جمع شود، سپس دوده های آماده شده را در پاتیل شربت سقز می ریختند تا سقز سفید، سیاه رنگ شود و حدود ۴ ساعت محلول را به هم می زند تا مرکب آماده شود، پس از آماده شدن مرکب، زیر پاتیل را خاموش می کردند تا مرکب سرد شود. در نهایت مرکب را از دو نورد عبور می دادند تا کاملا صاف و نرم شود. پس از نورد مرکب برای چاپ آماده است.
در این مرحله که در اتاق چاپ با دستگاهای چاپ سنگی صورت می گرفت، ابتدا سنگ لوح آماده شده برای چاپ را در صفحه ماشین چاپ می گذاشتند و سپس اطراف سنگ را با تسمه های دستگاه محکم کرده و سطح سنگ را با آب و پنبه مرطوب می نمودند و مرکب زن، مرکب چاپ را با غلتک چوبی کوچک بر روی سنگ لوح می مالید تا خطوط روی سنگ رنگ بگیرد. سپس کارگر دیگری به نام کاغذ گذار ورق کاغذ را با احتیاط روی سنگ می گذاشت و کارگر دیگری به نام چرم گذار، با ورقه ای از چرم ضخیم روی کاغذ را می پوشاند. بعد غلتک کش، غلتک بزرگی که روی دستگاه سوار شده بود و دور تا دور آن با نوار پارچه ای کرک مانندی پیچیده شده بود را به طور افقی از چپ به راست با یک فشار عمودی با نوعی کشش یا مالش روی سنگ آغشته به مرکب و کاغذ حرکت می داد تا عمل چاپ صورت گیرد. سپس کاغذ بردار، کاغذ چاپ شده را برمی داشت و در کناری می گذاشت. اگر می خواست پشت ورق هم چاپ شود، باید یک کاغذ لایی میان کاغذهای چاپ قرار می داد تا زودتر خشک شوند. البته خشک شدن کاغذها به دو روز وقت نیاز داشت. پس از خشک شدن به همان روش پشت کاغذ نیز چاپ می شد .
هر ماشین چاپ ساعتی ۲۰۰ برگ چاپ می کرد و با هر سنگ ۷۰۰ برگ چاپ می شد و پس از چاپ ۷۰۰ برگ، سنگ چاپ دیگر خاصیت خود را از دست می داد و توسط تراشکاران تراش داده می شد تا سطح سنگ دوباره صاف گردد و برای چاپ مجدد استفاده شود. (میرزای گـلپایگانی، ۱۳۷۳: ۳۵)
۲-۴-۲- دست‌اندر کاران چاپ سنگی
به‌طور کلی در یک کارگاه چاپ سنگی معمولاً دو دسته افراد که تعداد آن‌ ها به ۱۸ نفر می رسید کار می کردند:
ـ افرادی که تهیه مطالب، کشیدن تصاویر و آماده کردن سنگ چاپ را به عهده داشتند، شامل: خطاطان، نقاشان، تهذیب‌کاران، سنگ تراش ها و تیزاب‌کاران؛
ـ افرادی که در فرایند چاپ به فعالیت می پرداختند، مانند استاد چاپ، مرکب زن، کاغذ گذار، چرم ‌گذار, غلتک‌کش، کاغذ بردار، لایی‌گذار، و تعمیرکار.
علاوه بر نویسندگان، نقاشان، خطاطان و تذهیب کاران، افراد دیگری در امر چاپ دخیل بودند؛ مانند:
۱) چاپخانه دار،
۲) سفارش‌دهنده کتاب،
۳) ناشر (اهتمام کننده)،
۴) بانی چاپ (به سرمایه …)،
۵) مصحح چاپ،
۶) مباشر چاپ،
۷) غلط گیر.
۲-۴-۳- دستگاه چاپ سنگی
در سالهای اولیه ورود چاپ سنگی به ایران، چاپخانه ها ماشین های چاپ سنگی خود را از کشور همسایه از جمله روسیه، عثمانی، هندوستان، پاکستان و… وارد می کردند. اما محصولات این ماشین ها به ذوق هنر ایرانی آراسته می شد که از جمله می توان به خطاطی، نقاشی و تذهیب کاری روی روزنامه ها و کتابها اشاره کرد.
در بین سالهای ۱۳۱۷ تا ۱۳۲۰ ه.ق در سیستم ماشین های چاپ سنگی تغییراتی ایجاد شد. بدین معنی که ایرانیان دستگاههایی ساختند که از هر جهت با دستگاه های قبلی چاپ سنگی که از خارج وارد می شد، تفاوت زیادی داشت. این دستگاه ها که تماما از چوب ساخته شده بودند، شامل سه تکه تخته ضخیم به صورتی جعبه مانند بودند که فقط یک تکه آن به طرف زمین بود و دو تکه دیگر در طرفین آن قرار می گرفت. در فاصله بین دو لوح، سنگ قرار می گرفت و چرخی از چوب به وسط تخته وصل بود که مانند چرخ چاه عمل می کرد. این چرخ با دو پا چرخانده می شد و با چرخش چرخ، لوح سنگ چاپ به کاغذ فشار می آورد و عمل چاپ انجام می شد.
در بین سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۷ ه.ش مجددا ماشین چاپ سنگی تغییر کرد. این ماشین مانند ماشین های یک سیلندری لترپرس بود. در این ماشین، حرکت سیلندر را طوری تعبیه کرده بودند که یک لحظه توقف می کرد و شخصی به نام ورق گذار، ورق کاغذ را مثل ماشین های سیلندری لترپرس داخل سیلندر می گذاشت و پنجه ماشین آن را می گرفت و سیلندر با یک چرخش، کاغذ را به روی لوح سنگ فشار می داد و عمل چاپ انجام می شد. یک نفر ورق بگیر نیز کاغذ چاپ شده را می گرفت. این تغییرات در ماشین های چاپ، افزایش سرعت کار، کیفیت بهتر و استفاده از کارگر کمتر را به دنبال داشت (مبارکه، ۱۳۷۸: ۷۷).
۲-۴-۴- تصویر در چاپ سنگی
تصاویر در چاپ سنگی به صورت گراور است و واژه «رقم» و «راقم» در زیر این تصاویر به مفهوم «نقاشی» و «نقاش» است. نقاشان و مُذهّبان به تناسب موضوع به تذهیب و نقاشی در کتب چاپ سنگی می پرداختند و با الهام از محیط خود و جامعه، صحنه ها و رویدادها را به تصویر می کشیدند و عادات و رسوم مردم زمان خود را معرفی می نمودند، مانند شکل و نحوه پوشاک مردان و زنان، مجالس مهمانی و وعظ، آیین خاکسپاری، و … به طور کلی نقاشی های کتاب های چاپ سنگی را به سه دسته می‌توان تقسیم بندی کرد: