مطابق قاعده ی لا ضرر نه کسی حق دارد به کسی و چیزی ضرر وارد نماید و نه کسی مورد ضرر قرار گیرد و چون بیان قاعده دارای اطلاق است هم در باب انسان وارد است و هم در باب سایر موجودات ؛ ‌بنابرین‏ در صورتی که کسی بخواهد مرتکب ایجاد ضرری گردد ، مشمول اطلاق قاعده قرار خواهد گرفت . در این شرایط ایجاد ضرر سبب تحقق مسئولیت و ضمان شده و النهایه از نظر دین مذموم تلقی می‌گردد .

ایراد ضرر نسبت به حیوانات از عمومات مورد بحث خواهد بود و در صورتی که شخصی در مقام ایجاد ضرری برآید مشمول عنوان قرار می‌گیرد . یعنی فرض این است که در مقام فعل و ترک فعل ایجاد این ضرر مفروض است ، زیرا در مقام فعل شخص مباشرتا ضرر را ایجاد می‌کند و علت تامه ی بروز ضرر برای حیوان قرار می‌گیرد و در مقام ترک فعل با کنار نهادن مسئولیت ها و یا بی اعتنایی نسبت به امری که در شرف تحقق است به دست می‌آید و قاعدتا مورد شمول نهی نبی (ص) از ضرر قرار می‌گیرد .

موارد این قاعده را می توان در موارد زیر یافت :

از سبک ترین موارد مانند : استفاده بدون حد از نیروی کار حیوانات ، استفاده ی حداکثری از شیر حیوان بدون در نظر گرفتن مصالح بچه ی حیوان ، استفاده از داروهای هورمونی برای رشد حیوان در شرایطی که منجر به ناهمگونی در نظام وجودی وی گردد تا اعمالی که در سطح بالا تری قرار می‌گیرد مانند اتفاقی که در کشور فرانسه بروز می‌کند و به نام اردک چرب شهرت یافته است .

شرح جریان بدین صورت است که در فرانسه اردک را از بدو تولد در شرایطی قرار می‌دهند که تحرک حیوان به حداقل برسد سپس در میان وعده های غذایی مشخص ، روغن مخصوصی را با سرنگ از راه دهان وارد بدن حیوان می‌کنند ، به مرور در اثر ورود این روغن و تحرک کم اردک دچار وزن بالا قرار می‌گیرد . در این حالت اردک را در جعبه ای قرار می‌دهند که دیگر نتواند حرکت کند و میزان روغن را افزایش می‌دهند . النهایه کار به جایی می‌رسد که اردک دیگر به شکل مکعبی در می‌آید که قادر به حرکت نیست ، در این حالت اردک را که در وضعیتی وحشتناک به سر می‌برد کشته و جگر او را که مملو از چربی است به عنوان گران ترین غذا در فرانسه به فروش می رسانند .

استفاده ی ورزشی از حیوانات برای تفریح که نهایتاً منجر به مرگ حیوان می شود و در شرایطی اسف بار حیوانات به مرگ می‌رسند از مصادیق بارز قاعده ی لا ضرر است . استفاده از حیوانات در موارد آزمایشگاهی که ضرورتی برای بشر ندارد و به حیوانات شدیداً آسیب وارد می‌کند نیز مشمول همین عنوان می‌گردد .

به عبارت دیگر آسیب به حیوانات اگر مشمول عنوان شکار ( تله گذاری ، ماهیگیری و . . . ) باشد و برای استفاده ی تغذیه ای یا کسب درآمد صورت پذیرد دارای منع شرعی نیست و لکن اگر شکار با انگیزه ی تفریحی صورت پذیرد دارای لزوم منطقی نبوده و اساسا انسان حق ندارد برای ایجاد تفریح و کسب لذت برای خود ، حق حیات حیوانات را سلب نمایند . در آزمایشات پزشکی نیز در صورتی که آزمایش برای رشد علمی و پیشرفت پزشکی و دارویی صورت گیرد با جواز شرعی مواجه می شود و این جواز منع قاعده ی لاضرر را از بین می‌برد و لکن برای تولید محصولات فانتزی و آرایشی استفاده از این موجودات با اهداف آفرینشی و نظام خلقی موجودات ناسازگار بوده و اخلاقا مذموم تلقی می‌گردد .

قاعده ی لاضرر فقط در حدود موازین انسانی و برای رعایت مصالح بشری اذن به عدم رعایت را قرار می‌دهد و در غیر این صورت رفتار های انسان در برابر طبیعت را مشمول قاعده ی خود قرار داده و ممنوع می‌سازد .

مضافا اینکه اسلام به عنوان دینی اخلاقی به رعایت موازین این خاصیت انسانی تأکید می‌کند و احکام و ضوابط خود را بر همین اساس قرار می‌دهد لذا باید قاعده ی لا ضرر را تا حد امکان به صورتی اخلاقی تفسیر نمود . گرچه در دنیای اسلام میان عامه و تشیع در این خصوص اختلافاتی نیز وجود دارد . شرایط جواز عدول از قاعده ی لاضرر مربوط به مواردیکه بیان گردید می شود و اهل بیت سلام الله علیهم نیز اولا کشتن حیوانات را در غیر موارد موذی تلقی کردن آن ها جایز نمی دانند و حتی زدن و آسیب رساندن به آن ها را مجاز نمی دانند و این عدم جواز که از آن به حرمت اطلاق می‌گردد به دلیل بهره جستن از عمومات قاعده ی لا ضرر است .

فصل دوم

جنبه‌های حمایتی حقوق حیوانات

چنانچه متذکر شدیم در نظام خلقت تمام موجودات دارای نشانه و آیتی از جانب خداوند هستند و به همین مناسبت شرایط طبیعی زندگی و حق حیات را دارا هستند . در یک تحلیل عقلانی نیز جدای از مبانی نظام آفرینش ، این مطلب به اثبات رسیده است که هر موجودی اعم از گیاه و حیوان و . . . در کل هستی دارای نقشی و وظیفه ای هستند که عدم حضور هر یک سبب ایجاد خلل در مسیر و چرخه ی حیات خواهد شد لذا مناسب است تا در این فصل به بررسی این موضوع پرداخته و حق حیات حیوانات را مورد تبیین قرار دهیم .

مبحث اول : نهی از آزار و اذیت حیوانات

آزار و اذیت هر موجود زنده از دیدگاه عقل و عرف ناپسند و غیر قابل قبول است ، بدین معنا که عقل انسان از انجام کار بیهوده نهی ‌کرده‌است و آزار و اذیت حیوان بدون منطق ذیل همین عنوان قرار می‌گیرد و نیز عرف غالب فرهنگ ها و تمدنهای بشری بر این عنوان تعلق گرفته که از این ایذا نتیجه ی مطلوبی برای بشر حاصل نمی گردد . همان‌ طور که گذشت در ادیان و آیین های مختلف نیزاین موضوع مورد نکوهش و منع واقع شده است ، این مبحث ممنوعیت ایذا حیوانات را در دو گفتار مورد مطالعه قرار می‌دهد .

گفتار اول : مفهوم ممنوعیت آسیب رساندن به حیوانات

همان گونه که در نظام حقوق اسلامى براى نگهدارى و بهره بردارى از حیوانات ، قوانین حمایتى وضع شده است ، خداوند متعال براى رعایت هرچه بیشتر حال حیوانات و دفاع از گونه هاى مختلف آن ها انسان‌ها را از آزار و اذیت و کشتن حیوانات نهى فرموده است . از این روى در متون روایى و فقهى شیعه به قوانین متعددى در این باره تصریح شده است .

در این قسمت به مجموعه ‌مسائلی مى پردازیم که به گونه هاى مختلف حق حیات حیوان را سلب مى کند ولکن توجه ‌به این نکته ضروری است که آزار و اذیت حیوانات همان‌ طور که عقلا مذموم است از منظر دین و فقه امامیه نیز ناروا و ناپسند به شمار می رود و مطابق قاعده ی ” کل ما حکم به عقل ، حکم به شرع ” این موضوع مورد تبیین قرار می‌گیرد و از روایات متعددى که در موارد مختلف ذکر شده ، به دست مى آید هر نوع کارى که موجب آزار و اذیت حیوان گشته و اسباب رنج و تعذیب او را فراهم آورد ، روا نبوده وجایز نمى باشد .

مراجع عظام با استناد به روایاتی که در این باب وارد شده است به بحث پرداخته و از کارهایى همانند شلاق زدن حیوانات ، داغ نهادن ، فلج کردن ، مثله کردن و… نهى کرده‌اند .

از مجموع متون فقهى و روایى به دست مى آید که تعرض به حیوانات و کشتن آن ها و یا آسیب رساندن و ظلم بدانها کار پسندیده اى نیست و همان طور که اسلام حق حیات خدادادى را براى انسان‌ها محترم شمارده و تعدى به آن را جایز نمى داند ، به فراخور حال حیوانات نیز ، همین حق رابراى آن ها محترم شمرده است . لذا در روایات متعددى از کشتن بى هدف حیوانات نهى شده و آن را موجب عذاب الهى معرفى ‌کرده‌است .