1. 1. تعیین دقیق زمان شروع و پایان این پدیده تا حدودی مشکل است که با توجه به این ویژگی اغلب خشکسالی را پدیده ای خزنده توصیف می کنند.

1. 1. نبود یک تعریف دقیق و قابل قبول جهانی از خشکسالی به پیچیدگی و سردرگمی در مورد اینکه این پدیده وجود دارد یا خیر و اگر می انجامد. اگر هم تعریف شود درجه خشکی را نمی توان به سادگی تعیین نمود.

1. 1. تأثیر خشکسالی به تدریج و در یک دوره زمانی نسبتأ طولانی آشکار شده و اثرات آن ممکن است با تأخیر و پس از چند سال بعد از پایان آن ظاهر شود.

1. 1. فشارها و اثرات شدید ناشی از خشکسالی فاقد ساختار مشخص بوده و نسبت به خسارات حاصل از دیگر فجایع طبیعی، منطقه جغرافیایی وسیع تری را تحت پوشش قرار می دهد. همچنین اثرات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی آن مدت ها پس از پایان خشکسالی باقی خواهد ماند (نساجی زواره،۱۳۸۰؛ کشاورز و کرمی، ۱۳۸۷؛ بری ابرقویی و همکاران،۱۳۸۲).

تنها نقطه اشتراک تمامی تعاریف، آن است که خشکسالی موقعیت یا شرایطی است که در آن محدودیت هایی نظیر کمی میزان بارندگی، افزایش تبخیر و تعرق، کاهش سطح آب رودخانه ها و غیره در مقایسه با شرایط طبیعی، ایجاد می گردد از این رو خشکسالی به شرایط استثنایی بروز یافته در منطقه اطلاق می شود و از خشکی های پایدار و دایمی متفاوت است (کرمی، ۱۳۸۸).
۲-۲-۲ انواع خشکسالی
علی رغم اینکه دیدگاه ها و نقطه نظرهای متفاوتی در زمینه تعاریف مربوط به خشکسالی وجود دارد، اما در خصوص انواع خشکسالی اتفاق نظر وجود دارد (کرمی،۱۳۸۸). اگرچه تعاریف گوناگونی از نظر خشکسالی موجود است ولی تعاریف ارائه شده توسط هواشناسان، جغرافیدانان، مهندسین آبیاری و غیره کاملا متفاوت بوده و هر یک پارامترهای مشخصی را درفرمول خشکسالی دخالت می دهند (بافکار و همکاران،۱۳۸۸). به طور کلی متخصصین خشکسالی را به چهار دسته خشکسالی هواشناسی، خشکسالی هیدرولوژی، خشکسالی کشاورزی و خشکسالی اقتصادی- اجتماعی طبقه بندی کرده اند (بری ابرقویی و همکاران، ۱۳۸۲ ؛ انگبینی و همکاران، ۱۳۸۸؛ احمدی و همکاران،۱۳۸۹ و صادقی، ۱۳۹۲). بر اساس پیشینه پژوهش، مهمترین انواع خشکسالی عبارتند از:
۱-۲-۲-۲ خشکسالی هواشناسی
خشکسالی هواشناسی اولین مرحله از بحران خشکسالی است و مهم ترین و اصلی ترین نوع خشکسالی به شمار می آید و در بسیاری از منابع با عنوان خشکسالی اقلیم شناسی از آن نام برده شده است. از دیدگاه هواشناسی می توان چنین بیان کرد که اگر در یک دوره زمانی مشخص میزان کل بارندگی کمتر از میانگین بارش باشد خشکسالی رخ داده است (تقی زاده و همکاران،۱۳۸۸؛ مامی و سیادت،۱۳۸۸). خشکسالی هواشناسی به دلیل کمبود و یا کاهش مقدار بارندگی در طی دوره ای از زمان بوجود می آید (میشرا و سینگ،۲۰۱۰) که این کمبود بارندگی ممکن است نسبت به میانگین نرمال یک منطقه اقلیمی و یا طول دوره خشک ارزیابی گردد (سامانه خشکسالی هواشناسی ایران،۱۳۹۲). این نوع خشکسالی در مواقعی اتفاق می افتد که مقدار بارش سالیانه از مقدار میانگین درازمدت محلی کمتر باشد. همچنین در تعریفی دیگر خشکسالی هواشناسی را کاهش شدید بارندگی یا نزولات آسمانی در یک دوره زمانی نسبتأ زیاد که این پدیده از نظر موقعیت جغرافیایی و شرایط جوی از منطقه ای به منطقه دیگر و از فصلی به فصل دیگر متفاوت است (کرمی،۱۳۸۸؛ ابونوری، ۱۳۹۰). خشکسالی هواشناسی که عامل اصلی ایجاد سایر انواع خشکسالی ها می باشد، ممکن است پس از مدتی نه چندان طولانی به پایان برسد، در صورتی که خشکسالی کشاورزی و هیدرولوژی مدت زمان نسبتأ بیشتری ادامه خواهند داشت (بری ابرقویی و همکاران، ۱۳۸۶). همچنین می توان به بوسیله آمارهای توزیع بارندگی خشکسالی هواشناسی را مشخص کرد (جایانتی و همکاران، ۲۰۱۳).
۲-۲-۲-۲ خشکسالی هیدرولوژی
خشکسالی هیدرولوژی در اثر کاهش رطوبت خاک و پایین رفتن سطح آب های زیرزمینی ایجاد می شود (بری ابرقویی و همکاران، ۱۳۸۶). در صورتی که خشکسالی هواشناسی مدت زیادی ادامه پیدا کند و حجم جریان رودخانه ها یا سطح آب های زیرزمینی کاهش یابد، به وقوع خشکسالی هیدرو لوژیکی منجر می شود. این پدیده غالباً بر اثر کمبود و یا فقدان بارش زمستانی به وجود می آید. بر اساس میزان شدت خشکسالی های هواشناسی که منجر به خشکسالی هیدرولوژیکی می شوند می توان این نوع از خشکسالی را به دو دسته خشکسالی آب های سطحی و خشکسالی آب های زیر زمینی تقسیم بندی نمود (سامانه خشکسالی هواشناسی ایران، ۱۳۹۲). بحران خشکسالی هیدرولوژیک معمولأ بعد از چندین دوره کمبود بارش و نزولات جوی و تأثیر آن بر منابع آب زیر زمینی یا سطحی (جریان رودخانه ها، دریاچه ها، آب های زیر زمینی) بروز می کند (تقی زاده و همکاران،۱۳۸۸). این نوع خشکسالی، وقوع یا ادامه همان خشکسالی متعارف هواشناسی است. به طوری که این پدیده باعث کمبود منابع آب سطحی، نهرها، رودخانه ها، دریاچه ها، مخازن آب و آب های زیرزمینی می گردد (کرمی، ۱۳۸۸).
۳-۲-۲-۲ خشکسالی کشاورزی
خشکسالی کشاورزی معمولأ بعد از خشکسالی هواشناسی و قبل از خشکسالی هیدرولوژیک اتفاق می افتد. خشکسالی کشاورزی زمانی اتفاق می افتد که رطوبت خاک از نیاز واقعی محصول کمتر باشد که نهایتاً خساراتی را به بار خواهد آورد اما به دلیل تفاوت نیاز واقعی گیاهان مختلف به آب بنابراین نمی توان مفهوم این نوع خشکسالی را برای تمام محصولات کشاورزی یکسان دانست (تقی زاده و همکاران،۱۳۸۸). خشکسالی کشاورزی نتیجه کمبود رطوبت خاک می باشد که بر اثر بهم خوردن تعادل میان تآمین آب و هدر رفت آن از طریق تبخیر و تعرق بوجود می آید. یک خشکسالی کشاورزی زمانی بوجود می آید که در فاصله بین دو بارندگی ذخیره رطوبتی منطقه ریشه در خاک برای زنده ماندن محصولات کشاورزی و گیاهان طبیعی و مراتع کفایت نکند (سامانه خشکسالی هواشناسی ایران،۱۳۹۲). در واقع خشکسالی کشاورزی زمانی اتفاق می افتد که رطوبت خاک برای پاسخگویی به نیازهای یک محصول خاص ناکافی باشد (میشرا و سینگ، ۲۰۱۰). به عبارت دیگر، این خشکسالی زمانی اتفاق می افتد که مقدار رطوبت خاک به قدری کم شود که پاسخگوی مقدار تبخیر و تعرق نباشد و در نتیجه رطوبت خاک تکافوی جوانه زدن و رشد گیاهان زراعی و مرتعی را ندهد و بالأخره عملکرد محصولات مختلف کشاورزی یک منطقه کاهش یابد (کرمی،۱۳۸۸).
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

از آنجایی که خشکسالی کشاورزی رژیم های خاک- اتمسفر- رشد گیاهی را شامل می شود بنابراین شامل شاخص های اقلیمی – کشاورزی است (مانند تبخیر و تعرق، رطوبت خاک) و تعاریف و شاخص های بسیاری برای خشکسالی کشاورزی از نظر اقلیم، خاک و خصوصیات محصول در نظر گرفته شده است (جایانتی و همکاران^[۳۱]،۲۰۱۳).
۴-۲-۲-۲ خشکسالی اقتصادی – اجتماعی
از دیدگاه اجتماعی و اقتصادی خشکسالی یعنی زمانی که کمبود آب برای نیازهای بشر موجب ناهنجاری های اجتماعی و اقتصادی شود. تعاریف اقتصادی و اجتماعی خشکسالی تلفیقی از عرضه و تقاضای برخی کالاهای اقتصادی با اجزاء خشکسالی هواشناسی، هیدرولوژیکی و کشاورزی است. این مورد با سایر انواع خشکسالی گفته شده از آن جهت تفاوت دارد که وقوع آن بستگی به فرایندهای زمانی و مکانی عرضه و تقاضا برای تعریف یا تشخیص خشکسالی ها دارد.خشکسالی اقتصادی- اجتماعی زمانی رخ می دهد که تقاضا برای یک کالای اقتصادی به دلیل نقصان آب حاصل از کمبود بارش از میزان عرضه فزونی می گیرد (تقی زاده و همکاران،۱۳۸۸). خشکسالی اقتصادی- اجتماعی معمولاً پس از یک دوره بسیار طولانی مدت خشکسالی هواشناسی و هیدرولوژیکی حادث می گردد و موجب قحطی، مرگ و میر و مهاجرت های دسته جمعی و گسترده می شود. این نوع خشکسالی تأثیرات زیادی بر روی ابعاد مختلف اقتصادی و بویژه انواع خاصی از محصولات و کالاهای اقتصادی می گذارد (ویلهایت، ۱۹۹۷). تعریف خشکسالی اقتصادی – اجتماعی تلفیقی از عرضه و تقاضای برخی کالاهای اقتصادی با انواع‌ خشکسالی هواشناسی ، هیدرولوژیکی و کشاورزی است (سامانه خشکسالی هواشناسی ایران،۱۳۹۲) .این نوع خشکسالی زمانی اتفاق می افتد که بحران آب، توان تولید کشاورزان را به حدی کاهش دهد که منجر به کاهش قابل ملاحظه درآمد خانوارهای کشاورزان گردیده و به پیامدهای اجتماعی بینجامد (کرمی،۱۳۸۸).
شکل ۱-۲ انواع خشکسالی و پیامدهای آن(کرمی،۱۳۸۸، ۵)
۳-۲ اثرات و پیامدهای خشکسالی
اثرات خشکسالی از تعاملات بسیار پیچیده ای برخوردار هستند و افزون بر اینکه محصول پدیده خشکسالی می باشند، تابعی از وسعت، زمان وقوع، توالی خشکسالی و میزان آسیب پذیر بودن جوامع در شرایط فقدان بارندگی نیز به شمار می­روند (رضایی، ۱۳۹۱).
۱-۳-۲ اثرات مستقیم و غیر مستقیم
در بیست و ششمین کنفرانس منطقه ای سازمان خوارو بار جهانی(FAO)، اثرات خشکسالی به دو نوع مستقیم و غیر مستقیم تقسیم شد.کاهش سطح زیر کشت محصولات زراعی،کاهش حاصلخیزی مراتع و جنگل ها، افزایش آتش سوزی،کاهش سطح آب زیرزمینی،افزایش مرگ و میر دام و طیور و افزایش خسارات وارده به حیات وحش و زیستگاه های ماهیان،کاهش ذخایر آب، افت سطح آب های زیرزمینی،کاهش کیفیت آب های سطحی و زیرزمینی، افزایش شدید دما و در خشکسالی های شدید حتی مرگ و میر انسان ها، افزایش فرسایش آبی و بادی، کاهش کیفیت خاک های کشاورزی، افزایش بیابان ها، انقراض برخی گونه های گیاهی و جانوری کمیاب نمونه هایی از اثرات مستقیم این پدیده می باشند(نساجی زواره،۱۳۸۰ ؛ صالح و مختاری،۱۳۸۶؛ زمانی و همکاران،۱۳۸۸ و وزارت جهاد کشاورزی،۱۳۹۰). نتیجه اثرات مستقیم، اثرات غیر مستقیم می باشد. برای مثال کاهش تولید و سطح زیر کشت محصولات زراعی می تواند منجر به کاهش درآمد کشاورزان و شاغلین این بخش، افزایش قیمت مواد غذایی، رشد بیکاری،کاهش درآمدهای مالیاتی،افزایش جرایم و اعلام دعوی و مشکلات حقوقی در زمینه وام های بانکی، مهاجرت و غیره گردد(نساجی زواره،۱۳۸۰؛ صالح و مختاری،۱۳۸۶ و وزارت جهاد کشاورزی،۱۳۹۰). این موارد نمونه هایی از اثرات غیرمستقیم خشکسالی که به نحوی پیامدهای اقتصادی و اجتماعی خشکسالی نیز محسوب می گردند. اثرات مستقیم یا غیر مستقیم معمولأ دارای ماهیتی زیست – فیزیکی می باشند.
اثرات خشکسالی بسیار متنوع و گسترده می باشند، اما می توان این آثار را به دو گروه مستقیم و غیر مستقیم تقسیم کرد. در جوامعی که اقتصاد آن ها مبتنی بر کشاورزی است، اثرات مستقیم خشکسالی به صورت کاهش تولید مواد غذایی به دلیل کاهش سطح زیر کشت و عملکرد محصولات بروز می نماید. کاهش میزان اشتغال و سطح درآمد از جمله اثرات غیر مستقیم این گونه جوامع می باشد که عمده ترین دلیل آن، کاهش سطح زیر کشت، کاهش عملیات داشت (آبیاری و غیره ) و برداشت است. در نتیجه کاهش تولیدات غذایی، قیمت مواد غذایی معمولأ به صورت سریعی در اثر وقوع خشکسالی افزایش می یابد(شکل). کاهش تولید مواد غذایی به صورت غیر طبیعی منجر به افزایش قیمت مواد غذایی و عدم دسترسی به شغل مناسب باعث کاهش دسترسی مردم روستایی به غذا می شود، بروز این گونه مشکلات به خصوص در مورد کشاورزان خرده پا و کارگران بدون زمین، صادق است (پائول، ۱۹۹۸).
شکل ۲-۲ اثرات و پیامدهای خشکسالی(پائول۱۹۹۸، ص:۳۶۹)
۲-۳-۲ اثرات اقتصادی، اثرات زیست محیطی و اثرات اجتماعی
به طور کلی اثرات خشکسالی را به اثرات اقتصادی، اثرات زیست محیطی و اثرات اجتماعی تقسیم می نمایند (نساجی زواره،۱۳۸۰، صالح و مختاری،۱۳۸۶، رضایی، ۱۳۹۱).
۱-۲-۳-۲ اثرات اقتصادی خشکسالی:
بسیاری از اثرات اقتصادی در کشاورزی و بخش های وابسته به آن صورت می گیرد دلیل این موضوع به خاطر وابستگی این بخش به منابع آب سطحی و زیرزمینی می باشد(یزدانی و حق شنو، ۱۳۸۶). کاهش در آمد کشاورزان اثر زنجیره ای به همراه دارد. به این ترتیب که خرده فروشان و دیگر افرادی که کالا ها و خدمات را به کشاورزان عرضه می کنند، با کاهش خرید و فروش و معاملات مواجه می شوند. این امر منجر به بیکاری، افزایش ریسک سرمایه گذاری برای موسسات مالی ، کاهش سرما یه و کاهش در آمدهای مالیاتی برای دولت می گردد(مختاری و صالح،۱۳۸۶) .
نساجی زواره،۱۳۸۶ اثرات اقتصادی خشکسالی را به صورت زیر دسته بندی کرده است:

1. 1. خسارت به تولیدات کشاورزی،

1. 1. خسارت به تولیدات دامی،

1. 1. خسارت به تولیدات چوبی،

1. 1. خسارت به تولیدات شیلات،

1. 1. خسارت به صنعت توریسم،

1. 1. خسارت به منابع آب،

1. 1. خسارت به صنعت حمل و نقل،

1. 1. کاهش تولید غذا و نابود شدن منابع غذایی،

1. 1. اثرات عمومی اقتصادی مانند کاهش قیمت زمین و بیکاری به دلیل کاهش تولیدات.

۲-۲-۳-۲ اثرات زیست محیطی خشکسالی:
خشکسالی باعث کاهش کیفیت محیط زیست می گردد . نساجی زواره (۱۳۸۶) اثرات زیست محیطی خشکسالی را به صورت زیر بیان کرده است:

1. 1. خسارت به گونه های گیاهی و جانوری

1. 1. اثرات هیدرولوژیکی شامل: