یک لطف تو جا در دل و جانش گیرد

مهمان طعام سُرب و باروتش کن

(حسینی، ۱۳۸۸: ۱۵۴)

ویژگی دیگر شعر این دوره لحن حماسی و بیان وقایع جنگ، بدون هیچ‏گونه تصویرسازی‏های تخیّلی و استفاده از صنایع شعری است، مثال از اشعار قیصر امین‏پور:
«می‏خواستم شعری برای جنگ بگویم/ شعری برای شهر خودم دزفول/ دیدم لفظ ناخوش موشک را/ باید به کار برد اما موشک/ زیبایی کلام مرا می‏کاست/ گفتم که بیت ناقص شعرم/ از خانه‏های شهر که بهتر نیست/ بگذار شعر من هم/ چون خانه‏های خاکی مردم/ خرد و خراب باشد و خون‏آلود/ باید که شعر خاکی و خونین گفت/ باید که شعر خشم بگویم» (امین‏پور، ۱۳۸۹: ۳۸۲).
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

به نمونه‌ای از این تصویرسازی در شعر خانم صدیقه وسمقی توجه کنید:
«تمام شهر سنگر بود/ تمام خانه‌ها خـالی/ تمام کوچه‌ها از ابتدا تا انتهای شهر/ تنها بود/ پس از‌ روزی‌ که مرگ و فتنه بر مـردم هـجوم آورد/ و بـاغ سبز رؤیا/ زیر آوار غم و آواردگی افسرد/ زن ماهی‌فروش که تمام هستی‌اش را/در کپر سوزانده‌ بودند/ سر بازار تبدار نشسته بود/و اهواز از هـجوم‌ ‌ ‌مـوشک‌ دشمن پر از فریاد بود و خون/ و صبح سال نو در سفره مردم/ خدا بود و خروش خنده شـیرین یـک کـودک/ که با خمپاره خونین شد» (همان:۶۷۲).
شعر این دوره، دارای زبانی است که برای مردم مأنوس‌ و آشناست و به زبان ساده و عامیانه مردم نزدیک‏ است. توجه به مضامین دینی، به ویژه تلمیحات عـاشورای، درونمایه بـیشتر اشعار دفاع مقدس را تشکیل می‌دهد. شاعران دفاع مقدس سـعی مـی‌کردند‌ کـه‌ منظور‌ خود را با سادگی و صراحت‌ لفظ، بیان کنند و به جای استفاده از آرایه‌های‌ ادبی با احساس و عاطفه‌ای پویا، معانی ذهنی خود را به‌ مخاطب‌ منتقل کنند.
«اغلب شاعران جوان این مرز و بوم به جای آنکه در پی درک شهادت و اصلی‏ترین انگیزه شهادت‏طلبی باشند و از پنجره تفکر و تحقیق به این معنای شگرف توجه کنند مجذوب احساساتی ناپایدار می‏شوند و وجه رمانتیک دفاع مقدس را با پرداختن به شهیدان و بازماندگان آن‏ها پ‍ُررنگ‏تر می‏کنند و حتی به زبان محاوره‏ای متوسل می‏شوند تا خوانندگان آثار خود را تحت تأثیری سطحی و ناپایدار قرار دهند. شاعرانی که از عنصر تفکر بی‏بهره‏اند در مواجهه با دفاع مقدس یا تن به مضامین حماسی می‏دهند یا مضامین رمانتیک را با توسل به تکنیک‏های زبانی می‏پرورند و عرضه می‏کنند، اما آنچه در این میان مغفول می‏ماند و از محدوده درک شاعران قشربین می‏گریزد، شراره‏های تفکری است که از آتش کشف و شهود برمی‏خیزد و می‏تواند شاعر را به ژرفای این مفهوم مقدس رهنمون شود، ژرفایی که تاریک است و جز با چراغ تفکر و ایمان روشن نمی‏شود» (یوسف نیا، ۱۳۸۳: ۲۰).
۲-۲-۵-۲ دوره‏ی دوم: تجرد و درونی شدن شعر جنگ
در این دوره شعر درونی می‏شود، شاعر از تأثیر دردهای جامعه، بر دل و جان خودش می‏گوید و همین ویژگی شعر را ماندنی‏تر می‏کند. این دوره بعد از پایان جنگ آغاز شده است و «در این دوره شاهد نگرش کلی شاعر به مفاهیم ماندگار و عقاید برتر دینی و مذهبی هستیم. او هماهنگی خاصی را بین آرمان‏ها و ارزش‏های اسلامی – انقلابی خود و باروهای دینی مذهبی‏اش احساس می‏کند و انعکاس دهنده‏ی تلفیقی از شور و حماسه‏ی دفاع مقدس و الگوی بزرگ انقلاب و رزمندگان، یعنی حماسه‏ی بزرگ عاشورا است» (قاسمی، ۱۳۸۴: ۷۰-۷۱).
۲-۲-۵-۳ دوره‏ی سوم: شعر جنگ بعد از خاتمه‏ی جنگ
به‌ غیر‌ از شعرهای‌ شعاری مستقیم که‌ اثری‌ آنی و زودگذر دارد و شاید در آن مقطع از زمان‌ ضرروی بوده است، «بسیاری از شاعران ایـن‌ نـسل، زبان‌ انقلاب‌ را درک کرده و شناخته‌اند و با دریافت‌ مفهوم‌ اصیل‌ سیاست، عرفان‌ و آگاهی‌ اجتماعی، شعر را از نظر تصویرسازی‏های نو به راهی تازه کشانده‌اند.
این ویژگی را می‌توان در شعر شاعرانی مانند: قیصر امین‌پور، یوسفعلی‌ میرشکاک، محمد رضا عبد المکیان، فاطمه راکعی، صدیقه وسمقی، افشین سرفراز، اکبر بـهداروند،علیرضا قـزوه، محمد علی‌ بـهمنی، پرویز عباسی،عباس خوش عمل و… مشاهده کرد» (رستگار،۱۳۷۳: ۶۴۲). در این دوره طنین مظلومیت و حزن و اندوه سرشار و عمیق همراه با یاد از خودگذشتگی‏ها و حماسه آفرینی‏های رزمندگان اسلام، حسرت جا ماندن از کاروان شهیدان، تنهایی و غربت، شرم از شهیدان و پای در گل تعلقات دنیایی ماندن، … از موضوعات اصلی شعر شاعران است.
«نکته‏ی دیگر این دوره ظهور مضامین و موضوعاتی در شعر است که لحن تند و نیش‏دار و گاه آمیخته با حزن و اندوهی تلخ از جامعه را با خود همراه دارند که نمود بیشتر این‏گونه شعرهای اعتراض‏آمیز بیشتر در شعرهای «نو و سپید» جلوه می‏کند» (همان: ۷۱-۷۲).
۲-۲-۵-۴ مضامین شعر دفاع مقدس
دفاع مقدس نامی است که بر هشت سال ایستادگی و پایداری مردم ایران نهاده شد هشت سال (شهریور ۱۳۵۹ تا تیرماه ۱۳۶۷) می باشد که به همراه خود جریان ادبیاتی نو در بین شعرا ایجاد نمود. با آغاز دوره ادبیات دفاع مقدس در ایران، جریانی ادبی پدید آمد که هدفش انتقال مضامینی مشخص بوده که به پایه‏های مقاومت ایران در جنگ تحمیلی کمک نماید. «نزدیک شدن ادبیات به اجتماع باعث ترویج نوع به خصوصی از هنر و ادب می‏شود، که عمده‏ترین آفت آن سطحی‏نگری در محتوا و سهل‏انگاری در زبان است. زبان شعر انقلاب از یک‏سو با زبان توده‏ی مردم و از سوی دیگر با زبان دین و شریعت آمیختگی عمیقی دارد. حضور واژه‏های قرآنی، اصطلاحات دینی، اشارات حدیثی و کلامی در زبان شاعر انقلاب، بیش از هر زمان دیگری نمایان است و این آشکارترین ویژگی زبانی این دوره است. کثرت ترکیبات نیز از ویژگی‏های دیگر زبان شاعران انقلاب و دفاع مقدس است. شاعر انقلاب اگرچه از ترکیبات موجود در متون گذشته‏ی نثر فارسی استفاده می‏کند، اما تعداد زیادی از این ترکیبات را خود ایجاد می‏کند و از این رهگذر به غنای زبان فارسی کمک می‏کند» (مکارم‏نیا، ۱۳۸۳: ۲۰۶-۲۰۵). از جمله مضامین شعر دفاع مقدس، می‏توان به مواردی ذیل اشاره نمود:

• تهییج مـردم بـرای حضور در جبهه‌ها

در آن دوران که ایران تازه از جریانات انقلاب رها شده بود و پشتوانه‏ای در دنیا نداشت، با جنگ تحمیلی مواجه شد. شاعران دفاع‌ مقدس‌ سـعی‌ مـی‌کردند کـه با تشبیه جبهه به کربلا و با توسل به مفاهیم مـذهبی و اعتقادات مردم، آنان را برای حضور در جبهه فراخوانند.
«دهد پژواک خون پاسداران
‌ پیام آتشین سربداران‌
حسین عصر را یاری نمایید
زمین کربلا گـردیده‌ ایران» (بیگی،۲۸۳۱،ج ۲ :۸۶۶).

• شورآفرینی در رزمـندگان و فـراخوانی آنان برای پایداری در جبهه‌ها

شاعران دفاع مقدس، با سرودن اشعاری حماسی در درون خود مضامینی از وطن پرستی و وطن‏دوستی را زنده‏ می‏کردند، سعی نمودند تا سربازان را در جبهه‏های نبرد، با غیرتی وصف نشدنی به وجد بیاورند و آن‏ها را دعوت به مقاومت و مبارزه کنند.‏ «در‌ شعر‌ دفاع مقدس، تمام قالبهای شعری رنگ حماسی بـه خـود گـرفته بود؛ ولی‌ قالبهای کوتاهی چون دوبیتی‌ و رباعی، مؤثرترین قالب‏ها برای این منظور‌ بود؛ برای‌ مثال: محمد‌ رضا عبد‌الملکیان‌ می‌گوید:
«پیکار عـلیه ظـالمان پیشه ماست‌
دندرده‌ دوست مردن اندیشه ماست‌
هرگز ندهیم تن به ذلت هرگز
در خـون زلال کـربلا‌ ریـشه‌ ماست» (عظیم زاده، ۱۳۸۶ :۱۸۵).

• ترویج فرهنگ‌ شهادت‌طلبی

«داشتن روحیه شهادت‌طلبی، رمز پایـداری رزمـندگان در‌ جـبهه‌ها‌ بود. آنان‌ با داشتن این روحیه،همچون‌ صخره‌ای‌ استوار در مقابل تانک‏های‌ غول‌پیکر‌ دشمن‌ صف کشیدند. فهمیده‌ها نارنجک به کمر بـستند و زیـر تانک رفتند و گردان‏های مین‌ پیمای بسیجی‌ به‌ روی مینها رفتند تا راه را‌ برای‌ نیروهای عـمل‌کننده‌ بـاز‌ کـنند. ترویج‌ فرهنگ‌ شهادت‌طلبی، یکی دیگر از مضامینی‌ بود که شاعران دفاع مقدس به آن‌ پرداخته و آثار بسیار حماسی و مهیجی آفـریده‌اند. اعتقاد به معاد و زندگی جاودانی، باعث‌ شده‌ بود‌ که رزمندگان،حیثیت مرگ را به بـازی بـگیرند و آن‌ را‌ تحقیر‌ کنند. همین‌ مسئله‌ عامل روحیه شهادت‌طلبی در رزمندگان بود که در شعر دفاع مـقدس نـیز انعکاس یافته است» (همان). در شـعر‌ عـلیرضا‌ قزوه «شهادت» تنها آروزی رزمنده است: